تأثیر تحریم‌ها بر امنیت آب در ایران

مقدمه

مفهوم «امنیت آب»[1]، به معنای دسترسی به آب باکیفیت و در حجم و اندازه مناسب برای حفاظت از محیط زیست در برابر خشکی، تهدید تنوع زیستی و نگرانی از امنیت غذایی است. بر پایه این مفهوم، همه شهروندان یک کشور می‌بایست از آب کافی و سالم برای نیازهای خود برخوردار باشند.[2] امنیت آب در واقع ایجاد اطمینان و پشتوانه برای بهره‌مندی از حق بر آب به عنوان یکی از مهم‌ترین حق‌های بشری است.[3] در جوامعی که در مناطق گرم و خشک قرار دارند و با تنش‌های آبی مواجه هستند، مسئله امنیت آّب جدی است؛ دولت‌ها در این جوامع می‌بایست تمام ظرفیت و توان خود را به کار ببرند تا از شهروندان خود دربرابر بحران‌های آبی حمایت نمایند، اما در عصر حاضر، همکاری و مساعدت بین‌المللی نیز بسیار مهم است. اعمال تحریم‌های بین‌المللی یا یک‌جانبه برعلیه برخی کشورها، مانع از مساعدت بین‌المللی می‌شود و حتی دولت‌ها را از ارتباط با بخش‌های خصوصی جهت تأمین تسهیلات و امکانات زیرساختی برای تأمین امنیت آب با مشکل مواجه می‌سازد. نمونه عینی چنین اقداماتی، تحریم‌های یک‌جانبه دولت آمریکا بر علیه ایران است که یکی از آثار آن، تأثیر بر تأمین امنیت آب و دسترسی به آب باکیفیت می‌باشد. این پیامدها درحالی است که ایران براساس گزارش مشترک از سوی سازمان بهداشت جهانی و یونیسف، جزو مناطقی است که تنش و آسیب‌پذیری آبی در آن بالاست.[4]

ملاحظات لازم

در ارتباط با بحران آب و تهدید امنیت آب در کشور، لازم است به بروز سوءمدیریت‌ها در حکمرانی محیط زیست و همچنین تأثیرات پدیده‌های آب‌وهوایی نیز توجه شود. همچنین در سال‌های اخیر در کشور، اقداماتی همچون افتتاح طرح‌های آب‌رسانی صورت گرفته و برخی شرکت‌های دانش بنیان ایرانی نیز به ساخت و طراحی تعدادی از ملزومات و تسهیلات ضروری در طرح‌های آب‌رسانی و تصفیه آب نائل آمده‌اند؛ اما باوجود این تلاش‌ها، تحریم‌‌ها تأثیرات مخرب خود را دارند و ایران همچنان از این موضوع آسیب می‌بیند. این موضوع در گزارش سال 2022 گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر درباره ایران مورد تایید قرار گرفته است.[5] مشابه چالش‌های ایران در کشورهای حوزه خلیج فارس نیز مشاهده می‌شود، اما ایران از جهات برخی امکانات و تسهیلات از ایشان نیز عقب افتاده است. لازم به ذکر است آب، یک عنصر کلیدی برای تأمین انرژی است و تأمین برق نیز به منابع آب وابستگی دارد. درسال‌های اخیر به دلیل گرمای هوا و کمبود ذخایر آبی در کشور، قطعی برق اماکن مسکونی و صنعتی ایران نیز قابل ملاحظه است.

نکاتی اجمالی درباب تأثیر تحریم بر تأمین امنیت آب در ایران

تحریم‌های بانکی و مالی علیه ایران، مبادلات اقتصادی و تجاری را با مشکل مواجه کرده است. بخش خصوصی، تاجران و سرمایه‌گذاران خارجی به دلیل تحریم‌ها و همچنین ریسک بالای برقراری مبادله تجاری با ایران، از تجارت و سرمایه‌گذاری دوری می‌کنند. در این بین، بازیگران خصوصی که در حوزه تسهیلات و زیرساخت‌های آب‌رسانی و تصفیه آب فعالیت می‌کنند از همکاری با ایران سرباز می‌زنند. به عنوان مثال طبق گفته یک مقام مسئول در سال 1398، برای طرح بزرگ انتقال آب به شمال شرق خوزستان با سرمایه‌گذاری از چین توافق می‌شود تا با شکل‌گیری یک کنسرسیوم مشترک با شرکت‌های ایرانی، به فعالیت بپردازد، اما به دلیل تحریم‌ها، سرمایه‌گذار چینی از اجرای توافق سرباز می‌زند.[6] لازم به ذکر است استان خوزستان جزو مهم‌ترین مناطقی است که درگیر بحران آب می‌باشد.

نمونه مذکور تنها یکی از مصادیق قطع همکاری ناشی از تحریم‌ها محسوب می‌شود. براساس گزارش گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر در سال 2022، چندین پروژه سدسازی و فناوری تصفیه آب و فاضلاب در ایران که قرار بود با همکاری متخصصان خارجی انجام بشود، با کناره‌گیری ایشان با مشکل مواجه گردید.[7] در سال 1400، حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت اعلام کرد که تحریم‌هایی که در زمان ترامپ وضع شد، بیش از چهار میلیارد دلار سرمایه‌گذاری در حوزه برق و آب را متوقف کرد.[8]

نتیجه تحقیق یکی از مراکز پژوهش مجلس شورای اسلامی ایران در سال 1399، بر تأثیر جدی تحریم بر تأمین امنیت آب در ایران گواهی می‌دهد: «طبق این گزارش، اجرای برخی‌ پروژه‌های تعریف‌شده برای رفع مشکلات آب شرب برخی شهرهای کشور، مستلزم تأمین برخی تجهیزات ازجمله پمپ‌ها، قطعات تجهیزات مربوط به تصفیه‌خانه‌ها و غیره است که با توجه به ‌وجود تحریم‌های فراگیر و همچنین افزایش نرخ ارز، اجرا و اتمام این پروژه‌ها می‌تواند با مشکلاتی مواجه شود؛ تا آنجا که در برخی موارد، ممکن است به‌عنوان‌مثال پروژه‌ای با پیشرفت فیزیکی 95 درصد، به‌دلیل عدم‌تأمین تجهیزات و قطعات لازم معطل‌مانده و به بهره‌برداری نرسد».[9] باید در ارتباط با پروژه‌ها و طرح‌های آب‌رسانی و تصفیه آب، بیان کرد که مشکل تأمین اعتبارات و هزینه‌های لازم در کشور درکنار بحث کمبود قطعات دارای اهمیت است. در واقع، به دلیل تأثیر تحریم بر اقتصاد ایران، تأمین مالی پروژه‌ها نیز با مشکل روبه‌رو می‌شود.

اکنون در کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه، پروژه‌ها و طرح‌هایی در راستای تصفیه آب، تأمین آب سالم، انتقال آب به نقاط خشک، ذخیره آب و همچنین تبدیل آب شور به آب شیرین در حال اجراست. این طرح‌ها به داشتن دانش فنی، امکانات و فناوری نیاز دارد که در سایه روابط حسنه و همکاری‌های متقابل و همچنین ارتباطات گسترده با بخش‌های خصوصی خارجی تحقق می‌یابد. این درحالی است که قوانین تحریمی آمریکا، انتقال هرگونه فناوری آمریکایی به ایران را به بهانه‌های مختلفی ازجمله توسعه برنامه هسته‌ای ایران برای اهداف مخرب، منع می‌کند. دراین بین، فناوری‌هایی که دارای کاربرد دوگانه هستند نیز تحت تحریم قرار می‌گیرند. مسلماً با این حجم از گستردگی تحریم‌ها، فناوری‌هایی همچون تأمین امنیت آب که در راستای حفاظت از محیط زیست می‌باشند، تحت تأثیر قرار می‌گیرند. در سال 1401، یکی از معاونان سازمان حفاظت از محیط زیست ایران اذعان کرد که دسترسی ایران به فناوری‌های پاک و دوستدار محیط زیست به دلیل تحریم‌های آمریکا با محدودیت مواجه است و علی‌رغم برخی ابتکارات علمی و فنی در داخل، پیشرفت در این عرصه با مشکل مواجه است.[10]

به عنوان مثال، یکی از جدیدترین فناوری‌های موجود در جهان در ارتباط با تأمین آب سالم، «هیدورپنل»[11] است که از طریق آن، آب آشامیدنی از پنل‌های خورشیدی تولید می‌شود. هم‌اکنون آمریکا سرآمد و مهم‌ترین کشور جهان در این حوزه است. حال به دلیل تحریم‌ها، انتقال دانش، تکنولوژی و امکانات برای این فناوری در کشور با مشکل مواجه است، در حالی که ایران با وضعیت تنش آبی، به فناوری‌هایی از این دست احتیاج دارد.[12] شاید ایران بتواند با بومی‌سازی این معضل را حل کند، اما بومی‌سازی نیز هزینه و زمان می‌خواهد؛ حال اینکه بدون تحریم، انتقال چنین فناوری‌هایی سریع‌تر و موثرتر خواهد بود. همچنین درصورت امکان دسترسی به فناوری از خارج، مسئله تأمین مالی هم یک معضل ناشی از تحریم است.

گستردگی تحریم‌ها حتی بر واردات طیفی از بهترین دستگاه‌های تصفیه آب در جهان که تولید آمریکا نیستند، ایجاد مانع کرده است و دسترسی به برخی مدل‌های این دستگاه‌ها در کشور با سختی همراه است.

موازین بین‌المللی متأثر و ارزیابی نهایی

اصول و موازین حقوق بین‌الملل محیط زیست و حقوق بین‌الملل توسعه همچون اصل همکاری، دولت‌ها را به همکاری و مساعدت در حل و فصل چالش‌های بین‌المللی همچون امنیت آب فرامی‌خواند. یکی از لازمه‌های این همکاری آن است که کشورها از ایجاد موانع بر سر راه هم خودداری نمایند. همچنین اصل مسئولیت مشترک اما متفاوت باید مورد توجه قرار بگیرد. یکی از ابعاد این اصل، کمک دولت‌های توسعه یافته به ملل در حال توسعه در عرصه تکنولوژی و فناوری و همچنین انتقال دانش است. با درنظرگرفتن این اصول که در اسنادی نظیر اعلامیه استکهلم[13] و اعلامیه ریو[14] تجلی یافته‌اند و اینک جزو اصول کلی حقوقی محسوب می‌شوند، نقض موازین بین‌المللی نسبت به ایران قابل استنباط است.

نکات مطرح شده در این نوشتار، کوششی جهت ارائه وضعیتی کلی از تأثیر تحریم‌های یک‌جانبه بر تأمین امنیت آب در کشور بوده است. بر این اساس، رفع تحریم‌ها می‌تواند بخش بزرگی از چالش‌های ایران در این عرصه را برطرف ساخته و به مدیریت منابع آب و ورود دانش فنی و تکنولوژی‌های روز جهان به کشور کمک ‌کند. این حق ایران است که از ظرفیت‌های بین‌المللی برای حل و فصل مشکلات خود در حوزه آب استفاده کند، کما اینکه همسایگان ایران از چنین ظرفیتی در سطح بالایی استفاده می‌نمایند.

[1]. Water Security

[2]. مراد کاویانی راد، فرزانه ساسان پور و حمیدرضا نصرتی، «واکاوی مفهوم امنیت آب از منظر جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک»، فصلنامه ژئوپلیتیک 15، 1 (1398):36.

[3]. حق بر آب در رویه مجمع عمومی سازمان ملل متحد، به عنوان یک حق بشری به رسمیت شناحته شده است:

UNGA, “The human right to water and sanitation”, (adopted 3 August 2010), UN Doc A/RES/64/292.

[4]. Progress on household drinking water, sanitation and hygiene 2000-2020: Five years into the SDGs, prepared by WHO and UNICEF (Geneva, 2021), 46.

[5]. Human Rights Council, ‘Visit to the Islamic Republic of Iran: Report of the Special Rapporteur on the negative impact of unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights, Alena Douhan’ (4 October 2022) UN Doc A/HRC/51/33/Add.1, para.41. [hereinafter Report of the Special Rapporteur]

[6]. «تحریم ها مانع اجرای طرح آبرسانی به شمال شرق خوزستان شده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، 26 اردیبهشت 1398، آخرین بازدید در 27 تیر 1403:

https://www.irna.ir/news/83316973/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%B9-%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B7%D8%B1%D8%AD-%D8%A2%D8%A8%D8%B1%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B4%D9%85%D8%A7%D9%84-%D8%B4%D8%B1%D9%82-%D8%AE%D9%88%D8%B2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%B4%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D8%AA

[7]. Report of the Special Rapporteur, para.46.

[8]. رئیس جمهور: تحریم بیش از ۴ میلیارد دلار سرمایه گذاری آب و برق را قطع کرد، جوان آنلاین، 16 تیر 1400، آخرین بازدید در 28 تیر 1403:

‪

https://www.javanonline.ir/fa/news/1054755/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%A8%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%DB%B4-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D8%AF%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%B3%D8%B1%D9%85%D8%A7%DB%8C%D9%87-%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A2%D8%A8-%D9%88-%D8%A8%D8%B1%D9%82-%D8%B1%D8%A7-%D9%82%D8%B7%D8%B9-%DA%A9%D8%B1%D8%AF

[9]. «تحریم‌ها روی آب خوردن مردم هم تاثیر دارد! / مجلس تایید کرد»، پایگاه خبری انتخاب، 2 آذر 1399، آخرین بازدید در 28 تیر 1403:

https://www.entekhab.ir/fa/news/586084/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A2%D8%A8-%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AF%D9%86-%D9%85%D8%B1%D8%AF%D9%85-%D9%87%D9%85-%D8%AA%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AF-%D9%85%D8%AC%D9%84%D8%B3-%D8%AA%D8%A7%DB%8C%DB%8C%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF

[10]. تحریم‌ها دسترسی ایران به فناوری برای حفظ محیط‌زیست را محدود کرده است، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، 16 خرداد 1401، آخرین بازدید در 28 تیر 1403:

https://www.irna.ir/news/84779322/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D9%87-%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D9%81%D8%B8-%D9%85%D8%AD%DB%8C%D8%B7-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D8%B1%D8%A7-%D9%85%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%87

[11]. Hydropanel

[12]. تحریم‌ها و عدم ورود فناوری که می‌تواند راهکار خشکسالی باشد، خبر آنلاین، 8 مرداد 1400، آخرین بازدید در 28 تیر 1403:

https://www.khabaronline.ir/news/1539602/%D8%AA%D8%AD%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%88%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D8%A7%D9%86%D8%AF-%D8%B1%D8%A7%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AE%D8%B4%DA%A9%D8%B3%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%AF

[13]. Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment or Stockholm Declaration, (drafted 5-16 June 1972).

[14]. Rio Declaration on Environment and Development (drafted 3-14 June 1992).