- مقدمه
حق تحصیل یک حق اساسی است. آموزش عالی سطحی از آموزش است که در دانشگاهها، دانشکده‌ها، موسسات آموزش عالی و پژوهشکده‌ها ارائه می‌شود و شامل مقاطع فوق‌دیپلم، کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکترا و فوق دکترا می‌باشد. آموزش عالی امکانی است که همه افراد باید به آن دسترسی داشته باشند. قانون بین‌المللی حقوق بشر هیچ‌گونه تبعیضی در آموزش عالی از جمله تمایز بین زن و مرد در بهره‌مندی از این حق را نمی‌پذیرد[1]. برای بررسی وضعیت حق تحصیل زنان سه معیار وجود دارد: عدم‌تبعیض، دسترسی و شایستگی.
گزارش حاضر در این راستا به نکاتی درباره جمهوری اسلامی ایران اشاره می‌کند. ساختار نظام آموزش عالی ایران بسیار متنوع و کمی پیچیده است، زیرا طبقه‌بندی‌‌های متنوعی از دانشگاهها در کشور وجود دارد. بر اساس آمار وزارت علوم در تاریخ 31 خرداد 1392، 2183 دانشگاه در ایران وجود دارد[2].
- رویکرد قوانین جمهوری اسلامی ایران به حق آموزش عالی زنان
بند سوم اصل 3 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دولت را موظف به تعمیم آموزش عالی کرده است و اصل 30 این قانون، لزوم گسترش آموزش عالی را در حد خودکفایی بیان می‌کند.
طبق اصل بیستم قانون اساسی، زن و مرد به طور مساوی از کلیه حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برخوردارند. به عبارت دیگر، ایران با پذیرش کنوانسیون عدم‌تبعیض در آموزش و پرورش در سال 1968، تصویب میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و با عنایت به ماده 9 قانون مدنی ایران که معاهدات بین‌المللی را حاکمیت قانون می‌داند، عدم‌تبعیض علیه زنان در آموزش عالی را به عنوان یک حق بشری، قانون بین‌المللی و تعهد اساسی دولت در قبال مردم رعایت می‌کند.
حق آموزش عالی زنان در قوانین و مقررات زیر به رسمیت شناخته شده است:
- منشور حقوق و مسئولیت‌‌های زنان در جمهوری اسلامی ایران 1383 (بند 77)[3].
- قانون تشکیل وزارت بهداشت جمهوری اسلامی ایران در سال 1364 (تبصره ماده 7: برنامه‌ریزی برای آموزش زنان در رشته‌‌های تخصصی زنان، مامایی و پزشکی بالینی)[4].
- مصوبه تقنینی رفع محدودیت پذیرش داوطلبان زن در برخی رشته‌‌های تحصیلی در سال 1368[5].
- جایگاه آموزش عالی زنان در ایران به روایت آمار
بر اساس آخرین آمار موجود وزارت علوم، تعداد دانشجویان آموزش عالی در ایران در سال 1401-1400، 3 میلیون و 342 هزار و 220 نفر بوده است. 1.641.426 نفر از این تعداد زن بودند (تقریباً 49 درصد). با توجه به آمار در ده سال گذشته، 2.214.418 دانشجو در سال 93-1392 زن بوده‌اند که بیشترین تعداد در این دوره است[6].
بر اساس گزارش معاونت علمی دانشگاه تهران به عنوان برترین دانشگاه ایرانی در اکثر رتبه‌بندی‌های جهانی[7]، تعداد ۵۳۱۲ دانشجوی دختر جزو پذیرفته‌شدگان سال تحصیلی ۹3-۹۲ بودند. از این تعداد، 1855 نفر دانشجوی کارشناسی هستند که به طور قابل‌توجهی بیشتر از تعداد پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی پسر است که 1763 نفر است[8].
شایان ذکر است دانشگاه دولتی الزهرا در تهران به طور کامل به دانشجویان دختر اختصاص دارد. این دانشگاه در سال 1401-1400 دارای 9850 دانشجو بوده است[9].
اکثریت داوطلبان کنکور سراسری دانشگاه‌‌های ایران را بانوان تشکیل می‌دهند. به عنوان مثال، با نگاهی به آمار کنکور 1402 در ایران می‌بینیم که بر اساس اعلام سازمان سنجش آموزش کشور، در اولین دوره کنکور سال 1402، 977460 نفر شرکت کردند که اکثریت آن 588502 نفر زن بودند. در دور دوم سال 1402، 1119436 نفر با هم رقابت کردند که 687420 نفر از آنها زن بودند (تقریباً 61 درصد)[10].
نگاهی به آمار دختران در میان رتبه‌‌های برتر کنکور سراسری در دوره گذشته نیز جالب‌توجه است: در سال 1402، در بین ده نفر برتر گروه آزمایشی ریاضی و فنی، هیچ دختری وجود نداشت؛ اما در گروه آزمایشی علوم انسانی پنج دختر و در گروه آزمایشی علوم تجربی سه دختر بودند. در گروه آزمایشی هنر نیز از بین پنج نفر برتر، سه دختر و در گروه آزمایشی زبان‌‌های خارجی، یک دختر حضور داشته است[11].
بر اساس گزارش روزنامۀ دنیای اقتصاد و به نقل از مرکز آمار ایران، تعداد دانش‌آموختگان بیکار در سال 1401 به 955 هزار و 398 نفر رسید که از این تعداد، 513 هزار و 895 نفر زن هستند. یکی از جنبه‌‌های حق آموزش عالی، امکان ورود به کار و استفاده از توانایی‌‌‌ها و دانش کسب‌شده در دانشگاه است. دستیابی به این هدف مستلزم بهبود شرایط اقتصادی ایران است. لازم به ذکر است که مشکل بیکاری فقط مربوط به دانش‌آموختگان زن نیست، زیرا دانش‌آموختگان مرد نیز از آن رنج می‌برند[12].
- ارزیابی
وضعیت آموزش عالی زنان در جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه، عموماً خوب است. عدم تبعیض، دسترسی برابر با مردان و شایستگی‌‌‌ها رعایت شده است و قانون اساسی ایران نیز حق آموزش عالی زنان را به رسمیت می‌شناسد.
آمارهای نقل شده، پایبندی ایران را به قوانین داخلی و تعهدات حقوق بشری بین‌المللی تأیید می‌کند. با این حال، دولت باید فرصت‌هایی را برای بهره‌مندی از پتانسیل زنان تحصیلکرده ایجاد کند. زنان تحصیلکردۀ ایرانی می‌توانند نقشی محوری در جامعه خود و همچنین جامعه بین‌المللی برای ارتقای صلح، پیشرفت و حقوق بشر ایفا کنند.
[1]. به عنوان مثال در اعلامیه جهانی حقوق بشر (ماده 2، بند 1 ماده 26)، میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (ماده 2 (2)، ماده 13 (2) (ج))، کنوانسیون در مورد رفع کلیه اشکال تبعیض علیه زنان (ماده 10) و کنوانسیون مبارزه با تبعیض در آموزش (ماده 2، ماده 4)
[2].https://www.isna.ir/news/1402033120144
[3]. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/101171%20(In%20Persian)
[4]. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/91112
[5]. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/100006
[6]. https://irphe.ac.ir/en/?slc_lang=en
[7]. https://www.usnews.com/education/best-global-universities/iran
[8]. https://www.mehrnews.com/news/5923509/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%D8%AC%D9%88%DB%8C%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84-%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF-%D8%A7%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%B4%D8%AF
[9]. https://ppc.alzahra.ac.ir/DorsaPax/userfiles/Sub70/files/calendar1401.pdf
[10]. https://www.farsnews.ir/news/14020412000600
[11]. https://www.farsnews.ir/news/14020525000337/
[12]. https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/3907750-%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%AA%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%BA-%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%AD%D8%B5%DB%8C%D9%84-%D8%A8%DB%8C%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AC%D8%AF%D9%88%D9%84