رویکرد ایجابی تهران در برقراری مجدد مناسبات با ریاض

عربستان سعودی و ایران در 10 مارس 2023 توافق کردند که روابط دیپلماتیک خود را به عنوان بخشی از یک ابتکار با حمایت چین که به نظر می­رسد با هدف کاهش تنش‌ها در سراسر خاورمیانه است، بازگردانند. نمایندگان ایران و عربستان سعودی که به مدت پنج روز در پکن پایتخت چین با یکدیگر دیدار کرده بودند، توافقی را با حمایت چین برای احیای روابط دیپلماتیک بین دو کشور اعلام کردند (گروه بحران، 1401، https://rb.gy/lstklb). تنش‌ها بین رقبای منطقه‌ای به بیش از چهار دهه قبل بازمی‌گردد که در سطوح پایین‌تر از دوره اولیه تنش‌زدایی در دهه 1990 ادامه داشت و سپس در دو دهه گذشته تشدید شد. ریاض هفت سال پیش به طور رسمی روابط خود را با تهران قطع کرد. عراق و عمان میزبان دورهای قبلی مذاکرات بین مقامات ایرانی و سعودی بودند؛ اما نقش چین در شکل­گیری توافق و همچنین سرعت پیش‌روی این توافق پیش‌بینی نشده بود. بیانیه سه جانبه مشترک صادر شده توسط سه کشور نشان­دهنده تغییر ژئوپلیتیکی است که باعث می­شود چین نقش بزرگ­تری در منطقه­ای ایفا کند که ایالات متحده برای مدت طولانی در آن مسلط بوده است. پیش­بینی می­شود که نزدیکی ایران و عربستان، نگرانی­های امنیتی کشورهای منطقه از جمله کشورهای عرب خلیج فارس و کشورهایی همچون یمن، عراق، لبنان و سوریه را کاهش دهد.

کشورهای عربی خلیج فارس

توافق عربستان و ایران نقشه راه برای برقراری مجدد روابط دیپلماتیک ظرف دو ماه ارائه کرده بود. این توافق می­تواند خصومت شدیدی را که بین دو کشور در یک دهه وجود داشته کاهش دهد. در حال حاضر، به نظر می‌رسد که اجرای توافق با سرعت پیش می‌رود. ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور فقید ایران را به ریاض دعوت کرد (بی بی سی، 1401، https://rb.gy/405qrr) و وزیران خارجه دو کشور در 6 آوریل در پکن با یکدیگر دیدار کردند. یک مقام ارشد سعودی گفته بود که ریاض «می­خواهد بر روی شتاب حاصل از موفقیت مذاکرات پکن تمرکز کند»؛ در حالی که وزیر دارایی عربستان اعلام کرد که این کشور آماده است تا «بسیار سریع» سرمایه گذاری خود را در ایران آغاز کند (رویترز، 1401، https://rb.gy/v37fnm). هر دو کشور بلافاصله هیئت‌های فنی را برای آماده‌سازی برای بازگشایی سفارت‌های خود فرستادند (الجزیره، 1401، https://rb.gy/52hacs) و اعلام کردند که جدول زمانی دو ماهه در مسیر درست پیش رفته است.

فراتر از بهبود روابط دوجانبه، این توافق ممکن است به کاهش تنش­ها در منطقه خلیج فارس نیز کمک کند. مقامات امارات متحده عربی، کویت و عمان همگی از این توافق به عنوان حرکتی به سمت ثبات و رفاه که به نفع همه طرف­ها خواهد بود، تمجید کردند. حتی بحرین با صدور بیانیه­ای از توافق استقبال کرد و برای حل مناقشات از طریق گفتگو و دیپلماسی ابراز امیدواری کرد.

روابط بین کشورهای عربی خلیج فارس و ایران در دو سال گذشته به میزان قابل توجهی بهبود یافته است. گسست اخیر بین ایران و این کشورها را می­توان در ژانویه 2016 دنبال کرد، زمانی که معترضان ایرانی پس از دستور ریاض برای اعدام روحانی شیعه نمر النمر، یکی از مخالفان برجسته پادشاهی، به سفارت عربستان در تهران حمله کردند. سپس تمامی کشورهای عربی خلیج فارس (به جز عمان) روابط خود را با ایران کاهش دادند یا قطع کردند. در سال‌های بعد، عمان، قطر و گاهی اوقات کویت حتی با وجود بالا بودن تنش‌ها به تعامل با تهران ادامه دادند. در مقابل، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و بحرین از کمپین «فشار حداکثری» دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا که شامل بیش از 1500 تحریم جدید و لفاظی‌های جنگ‌جویانه بود، حمایت کردند که همگی با هدف منزوی کردن و تضعیف ایران بود. امروز، تمامی کشورهای عربی خلیج فارس، روابط دیپلماتیک کامل با ایران را احیا کرده و یا قصد دارند آن را بازگردانند. حتی منامه که مدت‌ها تهران را به دامن زدن به ناآرامی در میان جمعیت اکثریت شیعه بحرین متهم می‌کرد، طبق گزارش‌ها در ماه‌های اخیر مذاکرات دوجانبه‌ای با ایران داشته است (امواج مدیا، 1401، https://rb.gy/6n4ydq). بلافاصله پس از اعلام توافق ایران و عربستان، علی شمخانی دبیر پیشین شورای عالی امنیت ملی ایران در دیدار با مقامات ارشد امنیتی و اقتصادی امارات پیشنهاد تسریع و گسترش روابط ایران و امارات را مطرح کرد (رویترز، 1401، https://shorturl.at/HCkmn).

گام­های واضحی وجود دارد که ایران و عربستان سعودی می­توانند برای نشان دادن تعهد خود به عدم مداخله انجام دهند که بنا بر گزارش­ها، هر دو کشور به عنوان بخشی از توافق با آن موافقت کرد­ه­اند. بنا بر گزارش­ها، عربستان سعودی گفته است که حمایت خود را از شبکه­های رسانه­ای که علیه ایران فعالیت می­کنند، محدود خواهد کرد.

این توافق همچنین می­تواند به گشودن درها برای گفتگوی امنیتی میان کشورهای عرب خلیج فارس، ایران و عراق کمک کند. برخی از کشورهای عربی کوچکتر حاشیه خلیج فارس قبلاً در مورد گسترش تعامل خود با تهران در صورتی که ریاض ابتدا روابط خود را اصلاح نکند، ممانعت کرده بودند، بنابراین از این نظر، این توافق راه را برای بحث­های گسترده­تر باز می­کند. چنین گفت‌وگویی می‌تواند بستری برای کشورها به منظور بحث و توسعه راه‌هایی برای رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی اولیه خود، به‌ویژه در خود خلیج فارس باشد. این موضوع ممکن است تأثیر مفیدی بر جنگ در یمن و حتی در طول زمان در عرصه‌های دیگر داشته باشد.

یمن

توافق عربستان و ایران با هشتمین سالگرد مداخله نظامی ائتلاف به رهبری عربستان سعودی در یمن برای سرنگونی گروه انصارالله معروف به حوثی­ها که از حمایت ایران برخوردار است، مصادف شد. این کمپین، شکست گران­قیمتی برای عربستان سعودی بود. این کشور به هیچ یک از اهداف اعلام شده خود نرسید – شکست حوثی­ها و بازگرداندن دولت عبد ربه منصور هادی، رئیس جمهور که حوثی­ها او را از صنعا، پایتخت بیرون رانده بودند. امروز، حوثی‌ها بر ارتفاعات شمالی، از جمله صنعا، جایی که اکثر جمعیت در آن ساکن هستند، تسلط دارند.

ریاض امیدوار است که توافق با تهران به حفظ شتاب به سوی خروج از یمن که به دنبال آن است، کمک کند. هم عربستان سعودی و هم ایران ممکن است مصالحه در یمن را اولین گام به سوی یک ترتیبات امنیتی منطقه­ای ببینند که به نفع آن­ها باشد.

تمدید آتش­بس رسمی که می­تواند منجر به آتش­بس دائمی شود، اولین قدم مهم خواهد بود. در اقدامی دلگرم‌کننده، حوثی‌ها و دولت بیش از 800 زندانی را بین 14 تا 17 آوریل مبادله کردند. اوایل ماه آوریل، عربستان سعودی از اعضای شورای رهبری ریاست جمهوری یمن دعوت کرد تا درباره جزئیات نقشه راهی که ریاض با حوثی‌ها مذاکره کرده است، گفتگو کند.

عراق

توافق عربستان و ایران پتانسیل کاهش تنش در عراق را دارد. بغداد مدتی است که در تلاش است تا دو همسایه خود را به هم نزدیک کند. ایران با بسیاری از مردم عراق روابط نزدیک مذهبی، اقتصادی و فرهنگی دارد. همچنین دارای نفوذ سیاسی قابل توجهی است.

در مقابل، سنی‌های عراق از لحاظ تاریخی روابط قبیله‌ای، تجاری و مذهبی با عربستان سعودی دارند. ریاض نفوذ نسبتا کمی را که در عراق دارد، عمدتاً از طریق قبایل سنی و همچنین احزاب سیاسی که شرکای همکار در دولت های پس از سال 2003 بوده­اند، اعمال کرده است.

برای کاهش تنش، بغداد تلاش­هایی را برای تغییر موقعیت عراق به عنوان عرصه گفتگوی منطقه­ای به جای رویارویی نیابتی انجام داده است. سیاستمداران مختلف عراقی خواستار بهبود روابط بین عربستان سعودی و ایران شده­اند. به ویژه، مصطفی الکاظمی، نخست وزیر پیشین عراق از سال 2020 تا 2022، از ارتباطاتی که به عنوان رئیس سابق اطلاعات به دست آورده بود، برای آوردن نمایندگان ایران و عربستان به بغداد برای پنج دور گفتگوی مستقیم در دوران تصدی خود استفاده کرد. این مذاکرات برای روشن کردن نگرانی‌های هر دو طرف و ایجاد یک رویه گفت‌وگوی منظم که راه را برای نشست پکن هموار کرد، ضروری بود. در زمان نخست­وزیری محمد شیاع السودانی، عراق تلاش کرده است روابط خود را با عربستان سعودی تقویت کند. در اواخر فوریه، مقامات وزارت کشور عربستان سعودی و عراق یادداشت تفاهمی برای تقویت همکاری های امنیتی امضا کردند و در ژانویه، بصره شهر جنوبی عراق میزبان بیست و پنجمین دوره مسابقات فوتبال جام خلیج فارس بود که باعث استقبال بازدیدکنندگان از خلیج فارس شد. تنش­زدایی سعودی – ایرانی ممکن است موانع سیاسی را که بر سر راه سرمایه­گذاری قابل توجه سعودی­ها در عراق قرار داشته است، برطرف کند (امواج مدیا، 1400، https://shorturl.at/O059P).

لبنان

رقابت ایران و عربستان سعودی یک مانع بزرگ برای دستیابی به مصالحه در لبنان بود؛ اما توافق اخیر به نخبگان سیاسی این کشور اجازه می‌دهد تا به طور معناداری به بحران ویرانگری که اقتصاد این کشور را از اواخر سال 2019، زمانی که جنبش اعتراضی گسترده‌ای آغاز شد، رسیدگی کنند (گروه بحران، 1400، https://shorturl.at/WC3Ou).

توافق پکن می­تواند حل و فصل بحران داخلی لبنان را با شرایط مطلوب تسهیل کند. در عین حال، اتفاق نظر وجود دارد که حداقل در حال حاضر، نه ایران و نه عربستان سعودی در مقایسه با مثلاً یمن یا عراق، توجه زیادی به لبنان نخواهند داشت.

سوریه

توافق ایران و عربستان با گذشت سه سال از طولانی‌ترین آتش‌بس در جنگ داخلی سوریه صورت می‌گیرد. در واقع، به نظر می­رسد که توافق ایران و عربستان ممکن است به عادی­سازی روابط بین سوریه و برخی از دولت­های عربی سرعت بخشد. این تلاش‌ها که مسکو از آن‌ها حمایت می‌کند، به دلیل امتناع دمشق از مصالحه در مورد موضوعات کلیدی، مانند بازگشت امن پناهجویان، اسکان بخشی از مخالفان و امتناع از خروج نیروهای ایرانی و حزب‌الله از سوریه، با شکست مواجه شد؛ اما پس از توافق ایران و عربستان با میانجیگری چین، ریاض آمادگی خود را برای عادی سازی روابط با سوریه بدون قید و شرط اعلام کرده است – اقدامی که قبلاً شایعه شده بود؛ اما احتمالاً با توافق پکن تسریع شده است.

در اول آوریل، همزمان با دیدار وزرای خارجه دو کشور در قاهره، اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه سوریه نیز در حال گفتگوهای پیشرفته با مصر برای احیای روابط دیپلماتیک است. عادی‌سازی دیپلماتیک بین دمشق و برخی از دولت‌های عربی، اقدام به سوی حل مناقشه را آغاز خواهد کرد.

1. CRISIS GROUP (1401), How Beijing Helped Riyadh and Tehran Reach a Detente, Accessible at: https://rb.gy/lstklb
2. BBC News (1401), Saudi Arabia invited Iran’s President Raisi to visit, Tehran says, Accessible at: https://rb.gy/405qrr
3. Reuters (1401), Saudi Arabia could invest in Iran ‘very quickly’ after agreement – minister, Accessible at: https://rb.gy/v37fnm
4. Aljazeera (1401), Iran’s Raisi welcomes invitation from king to visit Saudi Arabia, Accessible at: https://rb.gy/52hacs
5. Amwaj Media (1401), Exclusive: Bahrain, Iran held ‘low-profile exchanges’ amid Iranian-Saudi détente, Accessible at: https://rb.gy/6n4ydq
6. Reuters (1401), Iran’s top security official to visit the UAE amid regional rapprochement, Accessible at: https://shorturl.at/HCkmn
7. Amwaj Media (1400), Will Saudi investment pledges in Iraq overcome barriers?, Accessible at: https://shorturl.at/O059P
8. CRISIS GROUP (1400), Limiting the Damage of Lebanon’s Looming Presidential Vacuum, Accessible at: https://shorturl.at/WC3Ou