نظم عادلانه در روابط بین‌الملل به معنای سیستمی است که در آن، تعاملات و همکاری‌های میان کشورها بر اساس اصولی از عدالت، برابری و احترام متقابل تنظیم می‌شود. این نظم به دنبال تحقق حقوق برابر برای همه کشورها و جلوگیری از نابرابری‌های ناشی از قدرتهای نظامی، اقتصادی یا سیاسی است. ویژگی‌های اصلی نظم عادلانه در روابط بین‌الملل عبارتاند از:
§ برابری حاکمیت‌ها: همه کشورها، صرف‌نظر از اندازه، قدرت و ثروت، حقوق و مسئولیت‌های برابر در جامعه بین‌المللی دارند.
§ احترام به حقوق بشر: حمایت از حقوق بشر و ارتقای آن در سطح جهانی به‌عنوان یک اصل اساسی در نظر گرفته می‌شود.
§ حاکمیت قانون: قوانین بین‌المللی باید به‌صورت عادلانه و بدون تبعیض اجرا شوند و تمامی کشورها ملزم به رعایت آنها باشند.
§ عدالت اقتصادی: توزیع منابع و فرصت‌های اقتصادی به‌گونه‌ای باشد که نابرابری‌های شدید کاهش یابد و کشورهای کمتر توسعه‌یافته نیز بتوانند به توسعه پایدار دست یابند.
§ حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات: استفاده از مذاکرات، دیپلماسی و نهادهای بین‌المللی برای حل‌وفصل اختلافات به‌جای استفاده از زور و خشونت.
§ احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی: هر کشور حق دارد بدون دخالت خارجی درباره مسائل داخلی خود تصمیم‌گیری کند.
§ تعاون و همکاری بین‌المللی: کشورها باید برای حل مسائل جهانی مانند تغییرات اقلیمی، تروریسم و فقر جهانی با یکدیگر همکاری کنند (Harvard University, 2021, https://shorturl.at/4OIT6).
این مفاهیم در اسناد و نهادهای مختلف بین‌المللی از جمله منشور سازمان ملل متحد و اعلامیه جهانی حقوق بشر منعکس شده‌اند. هدف نهایی نظم عادلانه در روابط بین‌الملل، ایجاد یک جامعه جهانی است که در آن، صلح، رفاه و عدالت برای همه مردم تضمین شود. باتوجه به ویژگی‌های اصلی نظم عادلانه در روابط بین‌الملل، مهمترین اقدامات ایران برای گسترش نظم عادلانه در سطح جهان عبارتاند از: مخالفت با یک‌جانبه‌گرایی در روابط بین‌الملل، تأکید بر اصلاح ساختار شورای امنیت سازمان ملل متحد، مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه و فراسرزمینی، حمایت از حق تعیین سرنوشت ملت‌ها، تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با کشورهای جنوب جهانی، پیشنهاد طرح «گفتگوی تمدن‌ها» و انتقاد از عملکرد نهادهای مالی بین‌المللی.
مخالفت با یک‌جانبه‌گرایی در روابط بین‌الملل
حمایت از چندجانبه‌گرایی
ایران همواره بر اهمیت همکاری‌های چندجانبه و تصمیم‌گیری جمعی در مسائل بین‌المللی تأکید کرده است. این رویکرد را می‌توان در مشارکت ایران در مذاکرات هسته‌ای با گروه ۱+۵ مشاهده کرد که منجر به توافق برجام در سال ۲۰۱۵ شد. تهران استدلال می‌کند که مسائل پیچیده بین‌المللی نیازمند همکاری و توافق جمعی است، نه اقدامات یک‌جانبه. مقامات ایرانی در مجامع بین‌المللی بارها بر ضرورت تقویت نهادهای چندجانبه مانند سازمان ملل متحد تأکید کرده‌اند. ایران خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ را نمونه‌ای از یک‌جانبه‌گرایی مخرب می‌داند که ثبات و امنیت بین‌المللی را تهدید می‌کند (Center for Arms Control and Non-Proliferation, 2020, https://rb.gy/g19hjb). همچنین، ایران از تلاش‌های بین‌المللی برای حل مسائلی مانند تغییرات اقلیمی و مبارزه با تروریسم در چارچوب‌های چندجانبه حمایت کرده است.
حمایت از ایده جهان چندقطبی
ایران از ایده جهان چندقطبی به‌جای نظم تک‌قطبی حمایت می‌کند. این دیدگاه را می‌توان در تلاش‌های ایران برای تقویت روابط با قدرتهای نوظهور مانند چین و روسیه مشاهده کرد. قرارداد همکاری ۲۵ ساله با چین که در سال ۲۰۲۱ امضا شد، نمونه‌ای از این رویکرد است. این قرارداد شامل همکاری‌های گسترده در زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است (Reuters, 2021, https://cl.gy/QrvVb). تهران همچنین روابط نظامی و اقتصادی خود را با روسیه تقویت کرده است. این همکاری‌ها شامل خرید تجهیزات نظامی، همکاری در زمینه انرژی و هماهنگی در مسائل منطقه‌ای مانند سوریه است. ایران معتقد است که جهان چندقطبی می‌تواند به ایجاد توازن قدرت و کاهش سلطه یک کشور بر نظام بین‌الملل کمک کند. به عقیده ایران، این رویکرد می‌تواند منجر به نظم جهانی عادلانه‌تر و متوازن‌تر شود. ایران همچنین از ایجاد نهادهای جایگزین برای نهادهای مالی و اقتصادی تحت سلطه غرب حمایت کرده است، مانند بانک توسعه جدید بریکس (New Development Bank, 2024, https://www.ndb.int/).
تأکید بر اصلاح ساختار شورای امنیت سازمان ملل متحد
ایران بارها خواستار اصلاح ساختار شورای امنیت سازمان ملل شده است تا نمایندگی بهتری از کشورهای درحال‌توسعه در آن وجود داشته باشد. این موضوع در سخنرانی‌های مقامات ایرانی در مجمع عمومی سازمان ملل به طور مکرر مطرح شده است. ایران ابراز کرده است که ساختار کنونی شورای امنیت، با پنج عضو دائم دارای حق وتو، منعکس‌کننده واقعیت‌های جهان امروز نیست و باید تغییر کند. به عقیده ایران، این ساختار، قدرت نامتوازنی را در تصمیم‌گیری‌های جهانی ایجاد کرده است. پیشنهادهای تهران شامل افزایش تعداد اعضای دائم و غیردائم شورای امنیت، محدود کردن حق وتو و ایجاد مکانیسم‌هایی برای پاسخگویی بیشتر اعضای دائم است. ایران همچنین از ایده چرخشی شدن کرسی‌های دائمی بین کشورهای مختلف حمایت کرده است. جمهوری اسلامی ایران معتقد است که اصلاح ساختار شورای امنیت می‌تواند به ایجاد نظم جهانی عادلانه‌تر و نمایندگی بهتر منافع کشورهای درحال‌توسعه کمک کند.
مخالفت با تحریم‌های یک‌جانبه و فراسرزمینی
ایران همواره با تحریم‌های یک‌جانبه، به‌ویژه تحریم‌های آمریکا مخالفت کرده است. جمهوری اسلامی ایران تأکید می‌کند که این تحریم‌ها نه‌تنها غیرقانونی هستند، بلکه بر زندگی مردم عادی تأثیر منفی می‌گذارند. مثال بارز این موضوع، مخالفت تهران با تحریم‌های آمریکا پس از خروج این کشور از برجام است. ایران این تحریم‌ها را نقض قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل می‌داند که برجام را تأیید کرده بود (Auswärtiges Amt, 2024, https://rb.gy/6o3d6w). مقامات ایرانی بارها در مجامع بین‌المللی از جمله سازمان ملل، این تحریم‌ها را «تروریسم اقتصادی» خوانده‌اند. ایران همچنین از جامعه جهانی خواسته است تا در برابر اعمال فراسرزمینی قوانین آمریکا ایستادگی کند. جمهوری اسلامی ایران تأکید کرده است که تحریم‌های فراسرزمینی نقض حاکمیت ملی کشورها و قوانین بین‌المللی است. تهران تلاش کرده است با ایجاد مکانیسم‌های مالی جایگزین مانند اینستکس (با همکاری اروپا) و تقویت روابط اقتصادی با کشورهایی مانند چین و روسیه، تأثیر این تحریم‌ها را کاهش دهد (Euractiv, 2020, https://shorturl.at/5hfBN).
حمایت از حق تعیین سرنوشت ملت‌ها
ایران از حق تعیین سرنوشت ملت‌ها حمایت کرده و با مداخله خارجی در امور داخلی کشورها مخالف است. این موضع را می‌توان در سیاست‌های تهران در قبال مسائل مختلف منطقه‌ای و بین‌المللی مشاهده کرد. به‌عنوان‌مثال، ایران از حقوق فلسطینیان حمایت می‌کند و خواستار برگزاری همه‌پرسی با حضور همه ساکنان اصلی فلسطین (شامل مسلمانان، یهودیان و مسیحیان) برای تعیین سرنوشت این سرزمین است (Valdai Discussion Club, 2024, https://shorturl.at/5PKGW). در مورد سوریه، ایران بر حق مردم این کشور برای تعیین آینده سیاسی خود بدون دخالت خارجی تأکید کرده است. همچنین، تهران مخالفت خود را با مداخلات نظامی خارجی در کشورهایی مانند عراق، سوریه و یمن اعلام کرده است. ایران بر این باور است که این مداخلات نه‌تنها حق حاکمیت ملی کشورها را نقض می‌کند، بلکه اغلب منجر به بی‌ثباتی بیشتر و رنج مردم عادی می‌شود. این کشور بر اهمیت راه‌حل‌های سیاسی و دیپلماتیک برای حل مناقشات تأکید می‌کند.
تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی با کشورهای جنوب جهانی
ایران تلاش کرده است روابط خود را با کشورهای درحال‌توسعه و قدرتهای نوظهور تقویت کند. این رویکرد را می‌توان بخشی از استراتژی ایران برای مقابله با فشارهای غرب و ایجاد اتحادهای استراتژیک جدید دانست. پیوستن تهران به سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۱ نمونه‌ای از این رویکرد است. این سازمان که شامل کشورهایی مانند چین، روسیه و هند است، فرصت‌های جدیدی برای همکاری‌های اقتصادی و امنیتی برای ایران فراهم می‌کند (Atlantic Council, 2023, https://cl.gy/MHqEc). تهران همچنین روابط خود را با کشورهای آمریکای لاتین مانند ونزوئلا و کوبا تقویت کرده است. این روابط شامل همکاری‌های اقتصادی، تبادلات فرهنگی و حمایت‌های سیاسی متقابل در مجامع بین‌المللی است. در آفریقا، ایران تلاش کرده است حضور اقتصادی و دیپلماتیک خود را گسترش دهد. این تلاش‌ها شامل سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی، ارائه کمک‌های فنی و افزایش تبادلات تجاری است. ایران همچنین به گروه بریکس (شامل برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی) پیوست (Friedrich Naumann Foundation for Freedom, 2024, https://cl.gy/CmPcS) که می‌تواند موقعیت این کشور را در میان اقتصادهای نوظهور تقویت کند.
پیشنهاد طرح «گفتگوی تمدن‌ها»
ایده «گفتگوی تمدن‌ها» توسط محمد خاتمی، رئیسجمهور اسبق ایران، در سال ۱۹۹۸ مطرح شد. هدف از این طرح، تقویت تفاهم بین فرهنگی و کاهش تنش‌های بین‌المللی از طریق گفتگو و تبادل فرهنگی بود. این ایده با استقبال جامعه جهانی روبهرو شد و منجر به اعلام سال ۲۰۰۱ به‌عنوان «سال گفتگوی تمدن‌ها» توسط سازمان ملل شد. در چارچوب این طرح، ایران میزبان چندین اجلاس بین‌المللی بود که در آن متفکران و سیاستمداران از سراسر جهان برای بحث درباره راه‌های بهبود تفاهم بین فرهنگی گرد هم آمدند (The International Journal of Humanities, 2020, https://cl.gy/yWkFk). این طرح تلاشی برای مقابله با نظریه «برخورد تمدن‌ها» ساموئل هانتینگتون و ارائه چشم‌اندازی مثبت‌تر از روابط بین فرهنگ‌ها و تمدن‌ها بود. اگرچه این طرح در سال‌های اخیر کمتر موردتوجه قرار گرفته، اما نشان‌دهنده تلاش تهران برای ارائه راه‌حل‌های دیپلماتیک و فرهنگی برای چالش‌های جهانی است. جمهوری اسلامی ایران همچنان بر اهمیت گفتگو و تفاهم بین فرهنگی در مجامع بین‌المللی تأکید می‌کند.
انتقاد از عملکرد نهادهای مالی بین‌المللی
ایران بارها از عملکرد نهادهای مالی بین‌المللی مانند صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی انتقاد کرده است. این انتقادات بر چند محور اصلی متمرکز است. یکی از اصلی‌ترین انتقادات ایران، ادعای نفوذ بیش از حد کشورهای غربی، به‌ویژه آمریکا، بر این نهادهاست. تهران معتقد است که ساختار تصمیم‌گیری در این نهادها به‌گونه‌ای است که قدرتهای بزرگ اقتصادی – عمدتاً کشورهای غربی – نفوذ نامتناسبی بر تصمیمات آنها دارند. این امر، از دیدگاه ایران، منجر به سیاست‌گذاری‌هایی می‌شود که لزوماً به نفع کشورهای درحال‌توسعه نیست. مورد دیگری که تهران به آن اشاره می‌کند، عدم توجه کافی به منافع کشورهای درحال‌توسعه است. ایران معتقد است که سیاست‌های اقتصادی توصیه شده توسط این نهادها، اغلب بر اساس مدل‌های اقتصادی غربی است و شرایط خاص کشورهای درحال‌توسعه را در نظر نمی‌گیرد (International Monetary Fund, 2023, https://cl.gy/rbwUi). به‌عنوان‌مثال، ایران انتقاد می‌کند که سیاست‌های ریاضت اقتصادی توصیهشده توسط صندوق بین‌المللی پول می‌تواند به افزایش فقر و نابرابری در کشورهای درحال‌توسعه منجر شود.
یک نمونه مشخص از انتقاد ایران به عملکرد این نهادها، مربوط به درخواست وام از صندوق بین‌المللی پول در سال ۲۰۲۰ برای مقابله با همه‌گیری کووید-۱۹ است. تهران درخواست وام ۵ میلیارد دلاری از تسهیلات تأمین مالی سریع این صندوق کرد، اما این درخواست رد شد. ایران این تصمیم را سیاسی و تحت‌تأثیر فشارهای آمریکا دانست و آن را نمونه‌ای از عدم بی‌طرفی صندوق بین‌المللی پول در ارائه کمک به کشورهای نیازمند تلقی کرد. مقامات ایرانی همچنین از سیاست‌های وام‌دهی و شروط اعطای وام توسط این نهادها انتقاد می‌کنند (International Monetary Fund, 2023, https://cl.gy/rbwUi). تهران بر این باور است که شروط تعیین شده برای اعطای وام، اغلب مستلزم اجرای سیاست‌های اقتصادی خاصی است که ممکن است با شرایط و نیازهای ویژه کشورهای دریافت‌کننده وام سازگار نباشد. این امر، از دیدگاه ایران، نوعی دخالت در سیاست‌های داخلی کشورها و نقض حاکمیت ملی آنها محسوب می‌شود.
علاوه بر این، ایران بر این عقیده است که این نهادها در مواجهه با بحران‌های اقتصادی جهانی، عملکرد مناسبی نداشته‌اند. به عنوان مثال، تهران انتقاد می‌کند که صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی در پیش‌بینی و مدیریت بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ ناکارآمد بوده‌اند و پس از آن نیز نتوانسته‌اند راهکارهای مؤثری برای جلوگیری از بحران‌های مشابه در آینده ارائه دهند. در نتیجه این انتقادات، ایران از ایده اصلاح ساختاری این نهادها و یا ایجاد نهادهای مالی جایگزین حمایت می‌کند. جمهوری اسلامی ایران از تلاش‌هایی مانند تأسیس بانک توسعه جدید بریکس و بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا (AIIB) به‌عنوان گام‌هایی در جهت ایجاد نظام مالی بین‌المللی متوازن‌تر حمایت کرده است (Asian Infrastructure Investment Bank, 2024, https://aiib.org/en/index.html).
در مجموع، انتقادات ایران از نهادهای مالی بین‌المللی را می‌توان بخشی از دیدگاه کلی‌تر این کشور در مورد نظم جهانی دانست. ایران خواستار اصلاحات اساسی در ساختار نظام مالی بین‌المللی است تا این نظام بتواند به طور عادلانه‌تری منافع همه کشورها، به‌ویژه کشورهای درحال‌توسعه را در نظر بگیرد.
1. Harvard University (2021), What’s Fair in International Politics? Equity, Equality, and Foreign Policy Attitudes, Accessible at: https://shorturl.at/4OIT6
2. Center for Arms Control and Non-Proliferation (2020), A worthless withdrawal: Two years since President Trump abandoned the JCPOA, Accessible at: https://rb.gy/g19hjb
3. Auswärtiges Amt (2024), The Iranian nuclear program, Accessible at: https://rb.gy/6o3d6w
4. Euractiv (2020), EU’s INSTEX mechanism facilitates first transaction with pandemic-hit Iran, Accessible at: https://shorturl.at/5hfBN
5. Valdai Discussion Club (2024), The Main Axes of Iran’s Foreign Policy Toward the Palestinian-Israeli Conflict, Accessible at: https://shorturl.at/5PKGW
6. Atlantic Council (2023), Iran joining the SCO isn’t surprising, But Beijing’s promotion of illiberal norms in Eurasia should get more attention, Accessible at: https://cl.gy/MHqEc
7. Friedrich Naumann Foundation for Freedom (2024), BRICS enlargement – a “non-event” or a stage victory against the West?, Accessible at: https://cl.gy/CmPcS
8. New Development Bank (2024), Financing for a sustainable future, Accessible at: https://www.ndb.int/
9. The International Journal of Humanities (2020), Khatami’ Dialogue among Civilizations as International Political Theory, Accessible at: https://cl.gy/yWkFk
10. Asian Infrastructure Investment Bank (2024), Members and Prospective Members of the Bank, Accessible at: https://aiib.org/en/index.html
11. International Monetary Fund (2023), The IMF’s Engagement with Middle East and Central Asian Countries During the Pandemic, Accessible at: https://cl.gy/rbwUi