مقدمه
زمانی که تحریم نفتی ایران در نوامبر 2011 آغاز شد، بریتانیا تنها کشور اروپایی بود که از سیاستهای آمریکا در مورد ایران تبعیت می‌کرد؛ اما پس از قطع روابط دوجانبه ایران و انگلیس، سایر کشورهای اروپایی نیز برای حمایت از تحریمها به‌عنوان اقدامی تنبیهی علیه ایران، به آن پیوستند. گزارش آژانس بینالمللی انرژی اتمی علیه فعالیت‌های هسته‌ای ایران بر نارضایتی اروپا از ایران افزود و به تصمیم متحد کردن اروپا علیه برنامه هسته‌ای آن کمک کرد. عوامل مهم دیگر فشارهای ایالات‌متحده، ترس از جنگ اسرائیل و ایران، ترس از بی‌ثباتی منطقهای و بالاتر از همه، تمایل اروپا برای نشان دادن نقش‌آفرینی خود در مسائل مربوط به امنیت بینالمللی بود.
تحریمهای ضد ایرانی تأثیرات بسیاری بر کشورهای تحریم کننده خصوصاً اروپاییها داشته است. نوشتار حاضر به مهمترین تأثیرات امنیتی و سیاسی این تحریمها بر اروپا میپردازد. مسائل امنیتی و مهاجران، شکاف بین کشورهای اروپایی و شرقی، از دست دادن ایران به‌عنوان یک کشور مستقل، افزایش احساسات ضد اروپایی و آشکار شدن ضعف‌های ساختاری اتحادیه اروپا از جمله تأثیرات امنیتی و سیاسی تحریمهای ضد ایرانی بر اروپا هستند.
مسائل امنیتی و مهاجران
در سطح منطقهای، تحریمها تأثیر محدودی بر رویکرد سیاسی ایران داشت. بی‌توجهی اروپا به ایران در منطقه در رابطه با بحران‌های جاری مانند سوریه، عاقلانه نبود. به عبارت دیگر، اهمیت ایران برای اروپا به موضوع هسته‌ای محدود نمی‌شود، زیرا بسیاری از موضوعات نگران‌کننده برای اروپا هستند که ایران می‌تواند در آن نقش اساسی داشته باشد. برای مثال، در مورد موضوع سوریه، اروپا با جریان عظیمی از مهاجران از سوریه مواجه بود. بالاتر از موضوع مهاجرت، اروپا باید هزینههای امنیتی حوادث جاری در خاورمیانه را متقبل شود. حوادث تروریستی پاریس و کپنهاگ که توسط داعش انجام شد، نشانه‌هایی است که اروپا نمی‌تواند با حذف ایران، از پس تحولات خاورمیانه برآید (Geranmayeh, 2020: 2).
یکی از هزینههای اعمال تحریم که اروپاییها می‌پرداختند و هنوز هم می‌پردازند، این بود که وسواس ایران برای مقابله با پیامدهای تحریم، باعث گسترش تنش در سراسر خاورمیانه شد. این موضوع به‌طور مستقیم امنیت اروپا را تحت تأثیر قرار داد. با توجه به محاصره نظامی و اقتصادی ایران، این کشور ناچار به گسترش نیروهای همپیمان خود در منطقه بود. اروپا چنین موضوعی را با منافع خود در تضاد میبیند؛ در حالی که همین نیروها مهمترین عامل رهاییبخش منطقه از دست گروههای تروریستی بودند. نیروهای نیابتی ایران در منطقه در حال حاضر به یکی از پرقدرتترین نیروهای تعیینکننده تبدیل شدهاند. این موضوع در جنگ اخیر غزه و اسرائیل به صورت کاملا واضحی قابل مشاهده است. گفتنی است که جمهوری اسلامی ایران به دنبال ناامنی در منطقه غرب آسیا نیست و ایجاد چنین نیروهایی را برای امنیتبخشی به منطقه میداند. یکی از تبعات تحریمهای ضد ایرانی، افزوده شدن به قدرت نیروهای نیابتی ایران در منطقه است تا تهران قادر به دفاع از خود در مقابل تهدیدات منطقهای و بینالمللی باشد. ظهور داعش و گروههای تروریستی دیگر تهدیدی بر منافع ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب میشد؛ لذا تهران با کمک نیروهای منطقهای خود با موفقیت توانست حاکمیت داعش را در منطقه از بین ببرد.
اروپا با ایجاد رژیم تحریمی علیه ایران و تلاش برای به حاشیه راندن جمهوری اسلامی از طریق کاهش روابط دیپلماتیک، خود را از مزایای همکاری با ایران محروم کرد و آخرین پناهگاه خود را در خاورمیانه از دست داد (Consilium, 2023, https://rb.gy/q55hti). غیبت ایران در کنفرانس ژنو مهمترین دلیل شکست اروپا در اتخاذ رویکرد سازنده برای حل مناقشه سوریه بود. این موضوع صرفاً محدود به سوریه نیست و در نقاط دیگر نیز قابل مشاهده است. اولویت ایران، تثبیت منطقه برای حفاظت از مرزهای خود در برابر گروههای رادیکال است و به عنوان نمونه توانسته در مرزهای شرقی خود با پاکستان برای متلاشی کردن گروههای رادیکال با موفقیت عمل کند و تلاش میکند تا از سقوط بیشتر پاکستان به دست این گروهها جلوگیری کند. این گروههای رادیکال همچون داعش و گروههای تروریستی دیگر تهدیدی به امنیت منطقه و اروپا هستند؛ چرا که محل فعالیت آنها محدود به غرب آسیا نیست و در خود اروپا نیز دست به اقدامات تروریستی زدهاند. بنابراین، اقدامات ایران در منطقه و همکاری اروپا با این کشور، منافع امنیتی کشورهای اروپایی را نیز تأمین میکند.
شکاف بین کشورهای اروپایی و شرقی
اروپاییها هدف سیاسی دیگری را از تحریم ایران دنبال می‌کردند. آنها حتی هشدار به سایر کشورهای درحال‌توسعه در مورد هسته‌ای شدن را شروع کردند؛ اما از این منظر نه‌تنها شکست خوردند، بلکه ایران را باوجود فشارها به نمادی برای ادامه برنامه هسته‌ای خود تبدیل کردند. در دوره تحریمها بین کشورهای غربی از جمله اروپا و کشورهای غیر غربی شکافی ایجاد شد. باوجود تحریمهای اروپا، کشورهایی مانند روسیه، چین، کره جنوبی، هند و حتی ترکیه با پیروی از منطق پراگماتیسم اقتصادی به روابط سیاسی و اقتصادی خود با ایران ادامه دادند. حتی قبل از آن، غرب مجبور بود برای متقاعد کردن چین و روسیه به همکاری در شورای امنیت، بهای سنگینی بپردازد (Iran Project, 2019: 42). روسیه و چین مخالف آسیب رساندن به اقتصاد ایران و رفاه مردم عادی بودند. اگرچه هدف از تحریمهای اروپا برای آسیب رساندن به مردم عادی نبود، اما در نهایت خسارات جبران‌ناپذیر و طولانی مدتی بر مردم بر جای گذاشت.
از دست دادن ایران به‌عنوان یک کشور مستقل
از منظری دیگر، اروپا ایران را به‌عنوان تنها کشور مستقل منطقه از دست داد. همه کشورهای خلیج‌فارس و همچنین کشورهای آسیای مرکزی متحدان ایالات‌متحده هستند و این موضوع باعث میشود اروپا، ظرفیت محدودی برای تأثیرگذاری بر تحولات منطقهای داشته باشد (EEAS, 2022, https://rb.gy/76b8oc). قبل از تحریمها، ایران تنها کشور مستقلی بود که اروپاییها می‌توانستند به‌عنوان اولین شرکای نزدیک با آن همکاری کنند و این موضوع، راه را برای اروپا به سمت امور خاورمیانه باز کرده بود. بااین‌حال، تحریمها این فرصت را از اروپا سلب کرد.
جمهوری اسلامی ایران با استقلال سیاسی خود در منطقه، شریک خوبی برای اتحادیه اروپا محسوب میشود؛ چراکه سیاست خارجی مشخصی در قبال بازیگران خارجی دارد. ظرفیتهای گوناگون ایران خصوصاً در حوزههای سیاسی و امنیتی فرصت قابل اعتمادی برای اروپاییها است. بدون تردید، اروپا فرصت همکاری باارزشی را با تحریم ایران در این حوزه از دست داده است که میتوانست در راستای منافع مشترک طرفین مورد بهرهبرداری قرار گیرد. بازیگران دیگر منطقهای آلترناتیو خوبی برای پر کردن این خلأ نیستند؛ لذا همکاری بیش از پیش ایران و اروپا، منافع مشترک امنیتی را تأمین خواهد کرد.
چنانچه ایران و اروپا مسائل فیمابین را حل و فصل کنند؛ بخش قابل توجهی از تنشهای منطقهای رفع خواهد شد. اروپاییها لازم است امنیت غرب آسیا و خصوصاً ایران را امنیت خود بدانند. امنیت منطقهای و بینالمللی از جمله امنیت اتحادیه اروپا، موضوعی تک بعدی و مرتبط با یک بازیگر تنها نیست، بلکه مجموعهای از بازیگران در تأمین امنیت و رفع تهدیدات دخیل هستند. اروپاییها در صورتی که مباحث امنیتی و تهدیدات خود را مورد ملاحظه قرار دهند، به نقش بازیگران پرنفوذی همچون جمهوری اسلامی ایران برای امنیتبخشی به آنها پی خواهند برد.
افزایش احساسات ضد اروپایی
از نظر توسیدید سه دلیل برای روی آوردن به جنگ وجود دارد: عزت، ترس و علاقه (Esfandiary, 2018: 6). تحریمها برای القای ترس و به دست آوردن منافع طراحی شده بودند؛ اما آنها به عزت ایرانیان لطمه زدند. شاید بتوان گفت که زیانبارترین پیامدهای تحریمها بر حیثیت ایرانیان بوده است. در نتیجه تحریمها احساسات ضد اروپایی را در بین ایرانیان پرورش داد، زیرا آنها تحریمها را عامل اصلی شرایط بد اقتصادی کشور می‌دانستند و همین امر باعث ایجاد تصویری منفی از اروپا در ذهنیت ایرانیها شده بود. بخشی از اختلاف‌نظرها بر سر باز کردن کانال‌های ارتباطی بین دو طرف از همین واقعیت نشات می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر اروپا با اعمال تحریمها هزینههای بازگشت به ایران را افزایش داد و تحریمها فضای روابط دوجانبه را بدتر کرد.
اگرچه با اتحاد مواضع کشورهای اروپایی بر سر این موضوع، تحریمها نشانه موفقیت اتحادیه اروپا تلقی میشد، اما آسیب‌هایی را به اقتصاد کشورهای اروپایی وارد کرد. با پایان خرید انرژی اروپا از ایران، کشورهای ثالث این خلأ را پر کردند (Center for the Study of Democracy, 2023, https://rb.gy/y0b9ze). در مجموع، اگرچه تحریمها می‌توانند ایران را به پای میز مذاکره بکشانند، اما در دستیابی به اهداف سیاسی موردنظر ناموفق بودند. تحریمها احساسات ضد اروپایی را در ایران به وجود آورد. قبل از تحریمها، برخلاف ایالات‌متحده که مورد نفرت و کینه ایرانیان بود، اروپا باوجود حمایت گسترده از عراق در طول هشت سال جنگ ایران و عراق، در حاشیه امنی قرار داشت؛ اما این چشم‌انداز مثبت پس از اعمال تحریمها تغییر کرد.
آشکار شدن ضعف‌های ساختاری اتحادیه اروپا
هدف اصلی تحریمها برهم زدن روابط دیپلماتیک و اقتصادی یک کشور با شرکای بینالمللی است. تحریمهای محلی و منطقهای اعمال‌شده توسط برخی کشورها علیه یک کشور خاص معمولاً تأثیرات محدودی بر جای می‌گذارد؛ به این دلیل که کشور تحریم شده می‌تواند روابط خود را با کشورهای ثالث به‌عنوان جایگزینی برای کشورهایی که تحریم را آغاز کرده‌اند گسترش دهد؛ اما در صورت وضع تحریمهای بینالمللی، حاشیه مانور برای کشور تحریم شده بسیار کم است و امکان یافتن شرکای جایگزین با هزینههای مقرون‌به‌صرفه به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌یابد.
ایران اقداماتی را برای دور زدن تحریمها انجام داده است. این اقدامات شامل جایگزینی چین و روسیه با اروپا و گسترش روابط با ترکیه، هند و پاکستان بود. تحریمها برخی از ضعف‌های ساختاری اتحادیه اروپا از جمله ضعف‌های مربوط به کنترل مرزها و دیوان دادگستری اروپا را آشکار کرد (Rogoff, 2015, https://rb.gy/85mcow).
فرجام سخن
وضع تحریم در جهان کنونی با توجه به تغییرات گستردهای که روزبهروز با آن شاهد هستیم، شیوهای منسوخ محسوب میشود. تحریمهای ضد ایرانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. علاوه بر این، چنین تحریمهایی بر کشورهای تحریم کننده نیز تأثیرات سلبی داشته است. نوشتار حاضر با بررسی مستند تحریمهای ضد ایرانی به این نتیجه رسید که این تحریمها برای کشورهای اروپایی در حوزههای مختلف آسیبزا بوده که گزارش حاضر بر تأثیرات امنیتی و سیاسی آن تمرکز کرده است. یافتههای این تحقیق نشان میدهد که مسائل امنیتی بعد از وضع تحریمهای ضد ایرانی در اروپا افزایش یافته است؛ در حالی که همکاری اروپا و ایران میتوانست مشکلات امنیتی منطقهای را بکاهد. همچنین افزایش مهاجران سوری نیز از تأثیرات سلبی این تحریمها است که جمهوری اسلامی ایران، بازیگر مهمی برای جلوگیری از گسترش این مساله است. وضع تحریمهای ضد ایرانی موجب شکاف بین کشورهای اروپایی و شرقی نیز شد و کشورهایی همچون روسیه، چین، کره جنوبی و هند روابط خود را با ایران گسترش دادند. پیش از اعمال تحریمهای ضد ایرانی، اروپا و ایران روابط گستردهای داشتند و تهران، یکی از مهمترین بازیگران مستقل منطقهای بود که با کشورهای اروپایی تعامل داشت؛ اما تحریمها چنین فرصتی را از اروپا سلب کردند. تأثیر دیگر تحریمها، تخریب چهره اروپا نزد ایرانیان بود. با توجه به تأثیراتی که تحریمها برای مردم ایران و زندگی آنها داشته است، ذهنیت ایرانیها نسبت به اروپا منفی شده است. همچنین از آنجایی که تحریمهای ضد ایرانی به صورت کامل موفق نبودهاند و تهران توانسته است به خنثیسازی تحریمها دست یابد، وضع چنین تحریمهایی ضعف ساختاری کشورهای تحریم کننده از جمله اروپا را برجسته کرد.
منابع:
- Geranmayeh, Ellie (2020), Engaging with Iran: A European Agenda, London: European Council on Foreign Relations.
- Iran Project (2019), Weighting Benefits & Costs of International Sanctions against Iran, New York: The Iran Project.
- Esfandiary, Dina (2018), Assessing the European Union Sanction Policy: Iran as a Case Study, Paris: Fondation pour la Recherche Stratégiqe FRS.
- Rogoff, Kenneth (2015), Do Economic Sanctions Work? Retrieved from Project Syndicate: https://rb.gy/85mcow
- Center for the Study of Democracy (2023), Making Sanctions Work in the European Energy Sector, Accessible at: https://rb.gy/y0b9ze
- Consilium (2023), EU sanctions against Iran, Accessible at: https://rb.gy/q55hti
- EEAS (2022), Iran and the EU, Accessible at: https://rb.gy/76b8oc