مقدمه
در طول چهار دهه گذشته، خاورمیانه صحنه‌ی جدال مستمر میان دو رویکرد متضاد در سیاست خارجی بوده است. از یک سو، جمهوری اسلامی ایران تلاش کرده تا بر پایه اصول اسلامی، منطقه‌گرایی عقلانی و دفاع از مظلوم، نقش صلح‌آفرین در منطقه ایفا کند. از سوی دیگر، اسرائیل با تکیه بر حمایت‌های بی‌قید و شرط غرب و بر پایه گفتمان امنیت‌محور و دشمن‌سازی، پیوسته به بحران‌آفرینی، جنگ‌طلبی و تحریک افکار عمومی منطقه پرداخته است.
در این نوشتار، به ابعاد مختلف صلح‌طلبی ایران در قبال رویکرد پرتنش و تجاوزکارانه اسرائیل می‌پردازیم. تحلیل راهبردی این تقابل گفتمانی نه‌تنها برای درک وضعیت کنونی منطقه که اسرائیل دست به تجاوز علیه ایران زده، ضروری است، بلکه می‌تواند بستر تصمیم‌گیری‌های آینده در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی باشد.
دو گفتمان متقابل؛ صلح در برابر بحران‌آفرینی
منطقه‌ی خاورمیانه، در چهار دهه‌ی گذشته، به یکی از چالش‌برانگیزترین و بحرانی‌ترین نقاط جهان تبدیل شده است؛ منطقه‌ای که در آن دو گفتمان متقابل و ریشه‌دار، به‌طور مستمر در تقابل با یکدیگر قرار داشته‌اند: گفتمان صلح‌محور جمهوری اسلامی ایران در برابر گفتمان بحران‌ساز و توسعه‌طلبانه اسرائیل. این دو رویکرد، نه‌تنها در سیاست خارجی، بلکه در لایه‌های بنیادین اندیشه سیاسی، راهبردی و ارزشی خود، تفاوت‌هایی ماهوی دارند.
جمهوری اسلامی ایران، از ابتدای انقلاب اسلامی تاکنون، بر اساس آموزه‌های دینی، اصول اخلاقی و قواعد حقوق بین‌الملل، بر ضرورت صلح عادلانه، تعامل منطقه‌ای، گفت‌وگو با کشورهای همسایه و حمایت از ملت‌های مظلوم تأکید داشته و سیاستی مبتنی بر دفاع مشروع، عقلانیت استراتژیک و مدیریت تنش را در دستور کار قرار داده است. در مقابل، اسرائیل با بهره‌گیری از حمایت‌های بی‌قید و شرط قدرت‌های غربی و با رویکردی مبتنی بر ناامن‌سازی محیط پیرامونی خود، نه‌تنها به ترور، جنگ‌های نیابتی و تخریب زیرساخت‌های کشورهای همسایه دست زده، بلکه تلاش کرده تا ایران را در سطح بین‌المللی به‌عنوان تهدیدی جهانی معرفی کند.
بررسی تطبیقی این دو گفتمان، از منظر مفاهیم دینی، حقوقی، سیاسی و امنیتی، نه‌تنها برای فهم دقیق‌تر تحولات منطقه، بلکه برای بازاندیشی در سیاست‌گذاری‌های آینده و ارائه راهبردهایی مبتنی بر واقع‌بینی، عدالت‌محوری و همکاری‌های چندجانبه، ضرورتی انکارناپذیر است. بررسی تطبیقی این موضوع با رویکردی تحلیلی و مستند در گزارش حاضر، ابعاد گوناگون گفتمان صلح‌طلبی ایران را در برابر راهبرد خصمانه اسرائیل نشان می‌دهد.
مبانی گفتمان صلح‌طلبانه جمهوری اسلامی ایران
اصول اعتقادی و دینی
- اسلام شیعی بر اصل «صلح مبتنی بر عزت» تأکید دارد.
- آموزه‌های قرآنی، از جمله آیه «وَإِن جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا» تأکید دارد که صلح تا زمانی که با کرامت ملی و دینی همراه باشد، برتر از جنگ است (surahquran, 2025, https://surahquran.com/aya-61-sora-8.html).
- تأکید امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری همواره بر حمایت از مظلوم، نفی ظلم و پرهیز از جنگ‌طلبی بدون دلیل بوده است.
اصول حقوقی و بین‌المللی
- ایران عضو فعال منشور ملل متحد و معاهدات عدم اشاعه سلاح‌های کشتار جمعی از جمله NPT است (UNIDIR, 2023, https://unidir.org/wp-content/uploads/2023/05/UNIDIR-Lessons-from-the-JCPOA-for-the-ME-WMDFZ-essay-series.pdf).
- ایران بارها بر استفاده از ظرفیت‌های حقوق بین‌الملل برای حل بحران‌ها و اختلافات منطقه‌ای تأکید کرده است (permanent Mission Of The Islamic Republic Of Iran, 2025, https://newyork.mfa.ir/portal/NewsView/762028/EOP-Resolution-on-Ukraine).
اسناد رسمی سیاست خارجی
- سند چشم‌انداز 20 ساله، سیاست‌های کلی نظام و بیانیه گام دوم انقلاب، بر اصل «تعامل سازنده با جهان» و «حفظ کرامت ملی» مبتنی‌اند (Iran Data Portal, 2024, https://irandataportal.syr.edu/20-year-national-vision).
- دولت‌های مختلف جمهوری اسلامی، از هاشمی تا رئیسی و هم‌اکنون دولت پزشکیان بر گفت‌وگو، دیپلماسی منطقه‌ای، تقویت همکاری‌های اقتصادی و پرهیز از جنگ تأکید داشته‌اند.
رفتارهای خصمانه و پرتنش اسرائیل
ترور و خرابکاری
- ترور دانشمندان هسته‌ای ایران (شهید فخری‌زاده، علی‌محمدی و غیره) و حملات سایبری به تأسیسات صلح‌آمیز مانند نطنز (NPR, 2020, https://www.npr.org/2020/11/27/939491725/top-iranian-military-scientist-assassinated-state-media-reports).
- نقش موساد در تحریک آشوب‌های داخلی و جنگ ترکیبی علیه ایران.
تجاوزات منطقه‌ای
- حملات هوایی مکرر به سوریه، لبنان، عراق و غزه (ACLED, 2024, https://acleddata.com/2024/10/04/middle-east-september-2024-special-issue-middle-east-crisis/).
- تلاش برای ایجاد جبهه نظامی در مرزهای ایران با همکاری برخی بازیگران منطقه‌ای و عوامل تجزیه‌طلب.
روان‌سازی جنگ و بحران‌سازی بین‌المللی
- لابی‌های صهیونیستی در آمریکا و اروپا با هدف افزایش تحریم‌ها و انزوای دیپلماتیک ایران.
- تحریف واقعیت برنامه هسته‌ای ایران و ایجاد فضای «ایران‌هراسی» در سطح جهانی.
عدم پایبندی به تعهدات بین‌المللی
طبق ماده ٢ بند ۴ منشور سازمان ملل متحد، همه اعضا در روابط بین‌المللی خود از تهدید به زور یا استفاده از آن علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر کشوری یا از هر روش دیگری که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، خودداری خواهند کرد.
با توجه به این بند از ماده مذکور، طرفین سازمان ملل باید به تمامیت ارضی یکدیگر احترام بگذارند و از هرگونه تخاصم مسلحانه؛ چه به صورت حمله مسلحانه یا ترور شخصیت پرهیز کنند که متأسفانه با تعرض به خاک ایران ما شاهد رفتارهای ناقض این ماده از سوی اسرائیل بوده‌ایم.
محکومیت اقدامات اسرائیل مسبوق به سابقه است؛ چراکه اسرائیل از سوی دیوان بین‌المللی کیفری نیز محکوم شده است. این دیوان که در لاهه مستقر است، سال ۲۰۰۰ برای رسیدگی به جرایم نسل‌کشی، جنایت علیه بشریت، جنایت‌های جنگی و جنایت تجاوز تشکیل شد. دیوان بین‌المللی لاهه تصریح کرده نتانیاهو و گالانت دست‌کم در بازه زمانی بین 8 اکتبر 2023 تا 20 مه 2024 مرتکب «جنایت علیه بشریت و جرائم جنگی» شده‌اند.
فراتر از عدم پایبندی اسرائیل به تعهدات بین‌المللی، این بازیگر در پاره‌ای از کنوانسیون‌ها و تعهدات بین‌المللی نیز عضویت ندارد. به عنوان نمونه پیش‌بینی می‌شود زرادخانه هسته‌ای اسرائیل حدود ۴۰۰ کلاهک هسته‌ای دارد که با عدم پایبندی این بازیگر به قوانین بین‌المللی، فضای ناامنی بیش از پیش در منطقه گسترش می‌یابد.
ابزارهای ایران برای صلح‌سازی فعال در منطقه
دیپلماسی چندجانبه
- ارائه ابتکار «صلح هرمز» توسط ایران در سازمان ملل برای همکاری امنیتی منطقه‌ای (European Leadership Network, 2020, https://europeanleadershipnetwork.org/commentary/irans-hormuz-peace-endeavor-and-the-future-of-persian-gulf-security/).
- نقش فعال ایران در پیمان‌های منطقه‌ای (مانند شانگهای و بریکس) برای مقابله با یک‌جانبه‌گرایی.
تقویت محور مقاومت به‌عنوان ابزار بازدارندگی
- حمایت از ملت‌های تحت اشغال مانند فلسطین، لبنان، سوریه و یمن نه از روی تجاوز، بلکه در چارچوب «دفاع مشروع» و «حمایت از مظلوم».
- کمک به حفظ ثبات دولت‌های قانونی در منطقه مقابل گروه‌های تروریستی و نیابتی (Responsible statecraft, 2024, https://responsiblestatecraft.org/iran-attack-pakistan-syria/).
راهبرد «مدیریت تنش هوشمند»
- پرهیز از واکنش‌های شتاب‌زده به حملات اسرائیل و پاسخ هوشمندانه در زمان و مکان مناسب.
- استفاده از «اهرم زمان» برای ایجاد اجماع بین‌المللی علیه رفتارهای اسرائیل.
مزایای استراتژیک صلح‌طلبی ایران
اجماع بین‌المللی
- مشروعیت دیپلماسی ایران، حتی در زمان‌های بحرانی، مورد تأیید بسیاری از کشورها بوده است.
- ایران همواره از تعامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی استقبال کرده، برخلاف اسرائیل که هیچ‌گاه NPT را نپذیرفته است.
جلوگیری از هزینه‌های جنگ‌طلبی
- پرهیز از درگیری‌های مستقیم با آمریکا و اسرائیل، موجب کاهش هزینه‌های اقتصادی و سیاسی برای ایران شده است.
- سیاست «صبر استراتژیک» موجب شده تا ایران در اغلب بحران‌ها، دست برتر را در فضای اخلاقی و حقوقی داشته باشد.
جمع‌بندی
رویکرد جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی، بر پایه اصول صلح، عقلانیت، کرامت انسانی و حمایت از مظلومان استوار است. در برابر، اسرائیل با بهره‌گیری از ابزار جنگ، ترور و بحران‌آفرینی تلاش دارد تا هژمونی منطقه‌ای خود را تثبیت کند. تقابل این دو گفتمان، آینده خاورمیانه را شکل خواهد داد. ایران با تداوم سیاست‌های صلح‌طلبانه فعال، حفظ بازدارندگی مؤثر و تقویت دیپلماسی منطقه‌ای می‌تواند نه‌تنها خود را از بحران‌ها عبور دهد، بلکه الگویی برای دیگر ملت‌ها در مسیر صلحِ مقتدرانه باشد. در حال حاضر نیز جمهوری اسلامی ایران بر اساس حق مشروع خود در پاسخ به تجاوزگری اسرائیل دست به اقدام متقابل زده؛ این در حالی است که اسرائیل به عنوان متجاوز علیه تمامیت ارضی ایران اقدام کرده است.
با بررسی دقیق مؤلفه‌های گفتمان صلح‌طلبانه جمهوری اسلامی ایران در مقایسه با سیاست بحران‌آفرین و تنش‌زای اسرائیل، می‌توان به این نتیجه رسید که ایران، علی‌رغم فشارهای بین‌المللی، تحریم‌ها و تهدیدهای مستمر، توانسته گفتمان خود را بر پایه منطق عقلانی، اصول دینی، تعامل منطقه‌ای و احترام به حقوق بین‌الملل تثبیت کند. این رویکرد موجب شده است تا ایران نه‌تنها مشروعیت سیاسی خود را در سطح داخلی و منطقه‌ای حفظ کند، بلکه در بسیاری از محافل جهانی، به‌عنوان بازیگری مسئول، صبور و منعطف در برابر تهدیدات شناخته شود.
در مقابل، اسرائیل با ادامه‌ی سیاست‌های تجاوزگرایانه، ترور، اشغالگری و اقدامات غیرقانونی علیه ملت‌های منطقه، از جمله فلسطین، لبنان و سوریه، چهره‌ای خشن، قانون‌گریز و بحران‌ساز از خود ارائه داده است. حمایت‌گری افراطی این رژیم از خشونت و تنش، نه‌تنها در تضاد با اصول و معاهدات بین‌المللی است، بلکه زمینه‌ساز افزایش بی‌ثباتی در کل منطقه شده و صلح پایدار را با چالش مواجه کرده است.
ایران با بهره‌گیری از ابزارهایی چون دیپلماسی فعال، پیوستن به بلوک‌های چندجانبه، تقویت دیپلماسی عمومی و راهبرد «صبر استراتژیک»، موفق شده است تا ضمن کاهش هزینه‌های جنگ‌طلبی، هم‌زمان دست برتر را در فضای اخلاقی و حقوقی به‌دست آورد. نقش‌آفرینی ایران در قالب ابتکارهایی چون طرح صلح هرمز و تعاملات سازنده با نهادهای بین‌المللی، نشانه‌ای روشن از تعهد این کشور به صلح و امنیت پایدار منطقه‌ای است.
در نهایت، آن‌چه آینده‌ی منطقه را تعیین خواهد کرد، نه قدرت نظامی یا عملیات روانی، بلکه توانایی کشورها در ارائه گفتمان‌های سازنده، صلح‌محور و مشروع در سطح جهانی است. در این میدان، گفتمان صلح‌طلبانه جمهوری اسلامی ایران، اگر به‌درستی تقویت، تبیین و نهادینه شود، می‌تواند به مدلی الهام‌بخش برای منطقه‌ای گرفتار در تله‌های خشونت و جنگ بدل گردد؛ منطقه‌ای که بیش از هر زمان دیگر، به عقلانیت، عدالت و گفت‌وگو نیازمند است.
منابع
- Surahquran (2025), But if they incline to peace, you also incline to it, Accessible at: https://surahquran.com/aya-61-sora-8.html
- UNIDIR (2023), From the Iran Nuclear Deal to a Middle East Zone?, Accessible at: https://unidir.org/wp-content/uploads/2023/05/UNIDIR-Lessons-from-the-JCPOA-for-the-ME-WMDFZ-essay-series.pdf
- permanent Mission of The Islamic Republic of Iran (2025), Resolution on Ukraine, Accessible at: https://newyork.mfa.ir/portal/NewsView/762028/EOP-Resolution-on-Ukraine
- Iran Data Portal (2024), 20 Year National Vision, Accessible at: https://irandataportal.syr.edu/20-year-national-vision
- NPR (2020), Top Iranian Nuclear Scientist Killed in Attack, Accessible at: https://www.npr.org/2020/11/27/939491725/top-iranian-military-scientist-assassinated-state-media-reports
- ACLED (2024), Expanding Israeli operations in Lebanon and the escalation of the Middle East crisis, Accessible at: https://acleddata.com/2024/10/04/middle-east-september-2024-special-issue-middle-east-crisis/
- European Leadership Network (2020), Iran’s Hormuz Peace Endeavor and the future of Persian Gulf security, Accessible at: https://europeanleadershipnetwork.org/commentary/irans-hormuz-peace-endeavor-and-the-future-of-persian-gulf-security/
- Responsible statecraft (2024), Iran is waging its own war on terror, Accessible at: https://responsiblestatecraft.org/iran-attack-pakistan-syria/