جمهوری اسلامی ایران طی سالیان اخیر از کشورهای درحال‌توسعه دفاع کرده و همکاری‌های مختلفی در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی با این کشورها داشته است. نوشتار حاضر به مهم‌ترین محورها در این حوزه به‌صورت اجمالی می‌پردازد. این اقدامات نشان‌دهنده اراده عملی تهران برای همکاری و دفاع از کشورهای درحال‌توسعه است. مهم‌ترین محورهای مورد اشاره گزارش حاضر عبارت‌اند از: حمایت از حقوق بشر و عدالت جهانی، مشارکت‌های اقتصادی، همکاری‌های فنی، برنامه‌های آموزشی و کمک‌های بشردوستانه.
حمایت از حقوق بشر و عدالت جهانی
حاکمیت ملی و حق تعیین سرنوشت ملت‌ها
ایران به‌عنوان یکی از کشورهایی که خود، سابقه مبارزه با استعمار و دخالت خارجی را داشته، همواره بر اهمیت حاکمیت ملی و حق تعیین سرنوشت ملت‌ها تأکید کرده است. این سیاست در چارچوب حقوق بین‌الملل و اصول منشور سازمان ملل متحد قرار دارد. ایران بر این باور است که هر ملتی باید بتواند بدون دخالت خارجی، سرنوشت خود را تعیین کند و این حق، اساس نظم عادلانه در جهان است. به همین دلیل، ایران از جنبش‌های آزادی‌بخش و ملت‌هایی که در برابر سلطه خارجی مبارزه می‌کنند، حمایت کرده و به تقویت مواضع حقوقی و سیاسی آن‌ها در مجامع بین‌المللی پرداخته است.
در موضوع فلسطین، ایران یکی از حامیان اصلی حقوق فلسطینیان در مجامع بین‌المللی بوده است. ایران همواره از تشکیل کشور مستقل فلسطین حمایت کرده و سیاست‌های اسرائیل را محکوم کرده است. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که ایران همواره از آن دفاع کرده، حق کشورهای درحال‌توسعه برای دستیابی به فناوری هسته‌ای صلح‌آمیز است. ایران این موضوع را در مجامع مختلف از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مطرح کرده است.
مبارزه با تحریم‌های غیرقانونی
تحریم‌های اقتصادی یک‌جانبه، به‌ویژه تحریم‌های تحمیل شده توسط ایالات متحده، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های ایران در سال‌های اخیر بوده است. ایران این تحریم‌ها را غیرقانونی، غیرانسانی و ناعادلانه می‌داند و در مجامع بین‌المللی، به‌ویژه سازمان ملل، علیه آن‌ها اعتراض کرده است. این تحریم‌ها نه‌تنها به اقتصاد ایران ضربه زده، بلکه موجب رنج و سختی مردم عادی شده است. ایران تلاش می‌کند تا با مقاومت و توسعه روابط اقتصادی با کشورهای دیگر، این تحریم‌ها را خنثی کند و به مبارزه خود برای ایجاد نظم عادلانه در سطح جهانی ادامه دهد.
ایران همچنین از مواضع کشورهایی مانند ونزوئلا و کوبا در مقابل تحریم‌های آمریکا حمایت کرده است. این حمایت‌ها شامل رأی‌گیری‌ها در سازمان ملل و بیانیه‌های سیاسی بوده است. ایران در جنبش عدم تعهد نیز نقش فعالی داشته و از مواضع کشورهای عضو این جنبش در مقابل سیاست‌های قدرت‌های بزرگ حمایت کرده است (The Cradle, 2023, https://shorturl.at/OiTMh). این حمایت‌ها شامل مخالفت با مداخلات نظامی و تحریم‌های اقتصادی علیه کشورهای درحال‌توسعه بوده است.
مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی
ایران در سال‌های اخیر نقش کلیدی در مبارزه با گروه‌های تروریستی مانند داعش در منطقه ایفا کرده است. تهران بر این باور است که تروریسم و افراط‌گرایی نه‌تنها تهدیدی برای امنیت منطقه‌ای، بلکه تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی هستند. ایران با همکاری کشورهای همسایه و قدرت‌های جهانی، تلاش کرده تا از طریق اقدامات نظامی و دیپلماتیک، این تهدیدات را کاهش دهد. این مبارزه نه‌تنها از امنیت ایران، بلکه از امنیت سایر کشورها نیز حمایت کرده و به ایجاد نظمی عادلانه‌تر در منطقه کمک کرده است. ایران در زمینه مبارزه با تروریسم با برخی کشورها از جمله عراق و سوریه همکاری داشته است. این همکاری‌ها شامل تبادل اطلاعات، آموزش نیروهای ویژه و ارائه مشاوره در زمینه مقابله با گروه‌های تروریستی بوده است.
ترویج گفت‌وگو میان ملت‌ها
ایران از طریق دیپلماسی فرهنگی و ترویج گفت‌وگو میان تمدن‌ها، به دنبال کاهش تنش‌ها و سوءتفاهم‌های بین‌المللی است. تهران بر این باور است که گفت‌وگو و تبادل فرهنگی می‌تواند به تقویت روابط میان ملت‌ها و ایجاد فهم مشترک از مسائل جهانی کمک کند. ایران با برگزاری کنفرانس‌ها و نشست‌های بین‌المللی در زمینه‌های مختلف فرهنگی و مذهبی، سعی در تقویت همکاری‌های جهانی و ارتقای عدالت اجتماعی و حقوق بشر دارد (Newyork Mfa, 2023, https://shorturl.at/bSJxX).
ایران از دیپلماسی فرهنگی به‌عنوان ابزاری برای ترویج مفاهیم عدالت و حقوق بشر استفاده می‌کند. تهران از این طریق تلاش می‌کند تا فرهنگ و تمدن خود را به دنیا معرفی کرده و نقش آن را در پیشبرد عدالت و حقوق بشر برجسته کند. این تلاش‌ها بخشی از استراتژی گسترده‌تر ایران برای ایجاد تعاملات سازنده‌تر و عادلانه‌تر در سطح بین‌المللی است.
پشتیبانی از ملت‌های مظلوم
ایران همواره خود را حامی ملت‌های مظلوم و تحت ستم معرفی کرده است. این سیاست به‌ویژه در حمایت از فلسطینی‌ها و محکوم کردن اشغالگری اسرائیل نمود دارد. ایران با ارائه کمک‌های سیاسی، مالی و انسانی به ملت‌هایی که تحت اشغال یا فشارهای سیاسی و اقتصادی هستند، تلاش می‌کند تا از حقوق بشر و عدالت در سطح جهانی دفاع کند. این رویکرد، بخشی از سیاست کلی ایران برای ایجاد یک نظم بین‌المللی عادلانه و جلوگیری از بی‌عدالتی است.
ایران در مجامع بین‌المللی مانند سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد و سازمان همکاری اسلامی، از مواضع کشورهای درحال‌توسعه حمایت کرده است. این حمایت‌ها عمدتاً در زمینه‌های مبارزه با استعمار، حمایت از حقوق فلسطینیان و مخالفت با سیاست‌های قدرت‌های بزرگ بوده است.
مشارکت‌های اقتصادی
سرمایه‌گذاری
ایران در دهه‌های اخیر تلاش کرده است تا با ارائه کمک‌های اقتصادی به کشورهای درحال‌توسعه ، روابط خود را با این کشورها تقویت کند. این کمک‌ها عمدتاً در قالب سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیربنایی ارائه شده است. یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این کمک‌ها، اعطای خط اعتباری ۱ میلیارد دلاری به سنگال در سال ۲۰۰۹ بود. این اعتبار برای تأمین مالی پروژه‌های مختلف از جمله ساخت یک پالایشگاه نفت در نظر گرفته شد (kfcris, 2021, https://shorturl.at/C27vV).
در آمریکای لاتین، ایران کمک‌های اقتصادی قابل‌توجهی به ونزوئلا ارائه کرده است. این کمک‌ها شامل سرمایه‌گذاری در صنایع مختلف از جمله خودروسازی و مسکن بوده است (IranWire, 2024, https://shorturl.at/u2CHp). در آفریقا، ایران به کشورهایی مانند سودان و زیمبابوه کمک‌های مالی ارائه کرده است. این کمک‌ها عمدتاً در زمینه توسعه زیرساخت‌ها و بخش کشاورزی بوده است. ایران همچنین در برخی کشورهای آسیایی مانند سوریه و عراق، پس از دوران جنگ و بی‌ثباتی، کمک‌های اقتصادی قابل‌توجهی ارائه کرده است. این کمک‌ها شامل اعطای وام و مشارکت در پروژه‌های بازسازی بوده است.
ایران با سرمایه‌گذاری در کشورهای درحال‌توسعه ، روابط اقتصادی خود را با این کشورها گسترش داده است. این سرمایه‌گذاری‌ها عمدتاً در بخش‌های زیرساختی، صنعتی و انرژی بوده است. یکی از مهم‌ترین زمینه‌های سرمایه‌گذاری ایران، بخش انرژی بوده است. به‌عنوان‌مثال، ایران در پروژه‌های نفت و گاز در کشورهایی مانند ونزوئلا و بولیوی سرمایه‌گذاری کرده است. در بخش صنعتی، ایران در کشورهایی مانند سنگال و سودان کارخانه‌های تولیدی راه‌اندازی کرده است. این کارخانه‌ها عمدتاً در زمینه تولید خودرو، تراکتور و مصالح ساختمانی فعالیت می‌کنند (IranWire, 2024, https://shorturl.at/u2CHp).
ایران همچنین در پروژه‌های زیرساختی مانند ساخت سد، نیروگاه و جاده در برخی کشورهای آفریقایی و آسیایی سرمایه‌گذاری کرده است. در بخش کشاورزی، ایران در کشورهایی مانند غنا و برزیل در پروژه‌های کشت فراسرزمینی سرمایه‌گذاری کرده است. این پروژه‌ها با هدف تأمین امنیت غذایی و افزایش صادرات محصولات کشاورزی انجام شده است (Farmlandgrab, 2024, https://shorturl.at/uMjI7). این سرمایه‌گذاری‌ها گاهی با چالش‌هایی مانند ریسک‌های سیاسی، مشکلات قانونی و محدودیت‌های مالی روبرو بوده است.
تجارت ترجیحی
ایران تلاش کرده است تا با ایجاد روابط تجاری ویژه با برخی کشورهای درحال‌توسعه ، مبادلات اقتصادی خود را گسترش دهد. این روابط تجاری ترجیحی شامل کاهش تعرفه‌های گمرکی، تسهیل مبادلات بانکی و ایجاد مناطق آزاد تجاری مشترک بوده است. یکی از مهم‌ترین اقدامات ایران در این زمینه، امضای توافق‌نامه‌های تجارت ترجیحی با کشورهایی مانند پاکستان، ترکیه و اندونزی بوده است (US-ASEAN Business Council, 2023, https://shorturl.at/vMGpL). این توافق‌نامه‌ها باعث کاهش موانع تجاری و افزایش حجم مبادلات شده است.
ایران همچنین تلاش کرده است تا با استفاده از سیستم‌های تهاتری و مبادلات دوجانبه، تجارت با کشورهای تحت تحریم را تسهیل کند. این روش به‌ویژه در تجارت با کشورهایی مانند ونزوئلا و سوریه مورداستفاده قرار گرفته است. در زمینه صادرات، ایران محصولاتی مانند مواد پتروشیمی، مصالح ساختمانی و محصولات کشاورزی را با شرایط ویژه به برخی کشورهای درحال‌توسعه صادر کرده است. علاوه بر این، تهران تلاش کرده است تا با ایجاد خطوط اعتباری و تسهیلات مالی، واردات از کشورهای درحال‌توسعه را تشویق کند. این اقدام به‌ویژه در مورد واردات مواد اولیه و کالاهای استراتژیک انجام شده است.
همکاری‌های فنی
ایران در زمینه انتقال دانش فنی و فنّاوری به کشورهای درحال‌توسعه فعالیت‌های گسترده‌ای انجام داده است. این همکاری‌ها عمدتاً در حوزه‌های کشاورزی، پزشکی، مهندسی و انرژی صورت گرفته است. در زمینه کشاورزی، ایران به کشورهایی مانند سودان و ونزوئلا در زمینه اصلاح بذر، آبیاری و مکانیزاسیون کشاورزی کمک کرده است. به‌عنوان‌مثال، ایران در سودان پروژه‌های کشت گندم و ذرت را با استفاده از فناوری‌های پیشرفته اجرا کرده است. در حوزه پزشکی، ایران به کشورهایی مانند غنا و کنیا در ساخت کارخانه‌های تولید دارو کمک کرده است. همچنین، ایران در زمینه آموزش پزشکی و اعزام تیم‌های پزشکی به کشورهای آفریقایی فعال بوده است (kfcris, 2021, https://shorturl.at/C27vV).
در بخش مهندسی، ایران در ونزوئلا کارخانه‌های تولید تراکتور و خودرو راه‌اندازی کرده است. در بولیوی نیز، ایران در زمینه استخراج لیتیوم همکاری فنی داشته است (Tehrantimes, 2021, https://shorturl.at/3VRnK). در زمینه انرژی، تهران به کشورهایی مانند سوریه و عراق در بازسازی و توسعه زیرساخت‌های نفتی و گازی کمک کرده است. همچنین، ایران در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر با برخی کشورهای آفریقایی همکاری داشته است. این همکاری‌های فنی اغلب با هدف افزایش استقلال فنی و اقتصادی کشورهای دریافت‌کننده انجام شده است.
برنامه‌های آموزشی
ایران برنامه‌های متعددی برای جذب دانشجویان خارجی، به‌ویژه از کشورهای درحال‌توسعه دارد. این برنامه‌ها شامل اعطای بورسیه تحصیلی، برگزاری دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و تبادل استاد و دانشجو می‌شود. دانشگاه‌های ایران هر ساله صدها دانشجو از کشورهای آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین را در رشته‌های مختلف پذیرش می‌کنند. این دانشجویان عمدتاً در رشته‌های مهندسی، پزشکی، علوم‌انسانی و علوم اسلامی تحصیل می‌کنند. دانشگاه المصطفی در قم یک مرکز مهم برای آموزش علوم اسلامی به دانشجویان خارجی است. این دانشگاه شعبه‌هایی در کشورهای مختلف دارد و هزاران دانشجو از سراسر جهان را آموزش می‌دهد (Tehran Times, 2023, https://shorturl.at/Ckpy4).
تهران همچنین دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت در زمینه‌های مختلف از جمله کشاورزی، فناوری اطلاعات و مدیریت برای کارشناسان کشورهای درحال‌توسعه برگزار می‌کند. در زمینه تبادل استاد و دانشجو، ایران توافق‌نامه‌هایی با دانشگاه‌های کشورهای مختلف امضا کرده است. این توافق‌نامه‌ها امکان تبادل دانش و تجربیات بین دانشگاهیان ایرانی و خارجی را فراهم می‌کند.
کمک‌های بشردوستانه
ایران در مواقع بحران‌های طبیعی و انسانی به برخی کشورهای درحال‌توسعه کمک‌های بشردوستانه ارائه کرده است. این کمک‌ها شامل ارسال مواد غذایی، دارو، تجهیزات پزشکی و اعزام تیم‌های امدادی می‌شود. یکی از نمونه‌های بارز این کمک‌ها، ارسال کمک‌های بشردوستانه به هائیتی پس از زلزله مهیب سال ۲۰۱۰ بود. ایران در آن زمان محموله‌های غذایی و دارویی به این کشور ارسال کرد. ایران همچنین به آوارگان روهینگیا در بنگلادش کمک‌رسانی کرده است. این کمک‌ها شامل ارسال مواد غذایی، چادر و تجهیزات پزشکی بوده است (World Geostrategic Insights, 2021, https://shorturl.at/39N5Y). در بحران انسانی یمن، ایران تلاش کرده است تا کمک‌های بشردوستانه به مردم آسیب‌دیده از جنگ ارسال کند. این کمک‌ها شامل مواد غذایی، دارو و تجهیزات پزشکی بوده است. ایران همچنین در مواقع بحران‌های طبیعی مانند سیل و زلزله در کشورهای همسایه مانند پاکستان و افغانستان، کمک‌های امدادی ارسال کرده است. البته ارسال این کمک‌ها گاهی با چالش‌هایی مواجه شده است. مسائلی مانند تحریم‌های بین‌المللی بر روند کمک‌رسانی تأثیر گذاشته است.
فرجام سخن
توسعه همه کشورها و تقویت شاخص‌های توسعه در کشورهای درحال‌توسعه ، امیدها برای برقراری جهانی با نظم عادلانه را افزایش خواهد داد. یکی از مهم‌ترین بازیگران سیاسی که تلاش می‌کند این امر مهم تحقق پیدا کند، جمهوری اسلامی ایران است. تهران در حوزه‌های مختلف به اثبات رسانده که بازیگری مهم برای تحقق نظم عادلانه در جهان است و از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی تأکید کرده است که از حقوق کشورهای درحال‌توسعه حمایت خواهد کرد. نوشتار حاضر مطالعه‌ای اجمالی از تلاش‌های ایران در این زمینه است؛ لذا خلاصه‌ای از اقدامات تهران شرح داده شد. پیروزی انقلاب اسلامی ایران اثبات حاکمیت ملی و حق تعیین سرنوشت ملت‌ها بود؛ لذا طی سالیان اخیر نیز به صورت عملیاتی بر این امر تأکید شده است. ازآن‌جایی که ایران تحت تحریم‌های غیرقانونی واقع شد، تأثیرات جبران‌ناپذیر این تحریم‌ها برای تهران ملموس بوده است؛ لذا ایران با وضع تحریم‌های غیرقانونی مبارزه کرده است. مبارزه با تروریسم و افراط‌گرایی از اقدامات دیگر تهران است که در این زمینه، اقدام آشکار و انسان‌دوستانه ایران در کشورهای عراق و سوریه برای مقابله با تروریسم تأییدکننده نیت واقعی تهران است. جمهوری اسلامی ایران مبتکر ایده گفتگوی میان ملت‌هاست و بر این ایده تأکید می‌کند. پشتیبانی از ملت‌های مظلوم به‌ویژه مردم فلسطین نیز یکی از مشخصه‌های سیاست خارجی ایران است. تهران علاوه بر حمایت‌های حقوق بشری، در حوزه‌های دیگر همچون مشارکت‌های اقتصادی از کشورهای درحال‌توسعه حمایت کرده است. سرمایه‌گذاری‌های مختلف و اعمال تجارت ترجیحی نمونه‌ای از این مشارکت‌هاست. همچنین همکاری‌های فنی تهران با این کشورها قابل‌توجه است؛ به‌گونه‌ای که ایران تلاش داشته است دانش فنی و فنّاوری را به کشورهای مختلف منتقل کند. برنامه‌های آموزشی و همکاری‌های علمی تهران با کشورهای مذکور نمونه دیگری از این تلاش‌هاست که با توجه به قابلیت‌های علمی ایران موضوعی برجسته است. همچنین کمک‌های بشردوستانه تهران به کشورهای مختلف در مواقع بحران ثابت می‌کند که جمهوری اسلامی ایران یکی از بازیگران پیشرو در حمایت از کشورهای درحال‌توسعه برای تحقق نظم عادلانه و دموکراتیک جهانی است.
منابع:
Kfcris (2021), Revolutionary Iran’s Africa Policy, Accessible at: https://shorturl.at/C27vV
IranWire (2024), How Iran Under Raisi Built Close Ties with Latin America, Accessible at: https://shorturl.at/u2CHp
Tehrantimes (2021), Bolivia welcomes Iran’s investment in various sectors, Accessible at: https://shorturl.at/3VRnK
Tehran Times (2023), Iran ready for scientific cooperation in realizing a better world, Accessible at: https://shorturl.at/Ckpy4
World Geostrategic Insights (2021), Potential for growing Iran-Bangladesh relations, Accessible at: https://shorturl.at/39N5Y
Farmlandgrab (2024), Iran eyes extraterritorial cultivation on 2m hectares of land overseas, Accessible at: https://shorturl.at/uMjI7
US-ASEAN Business Council (2023), Indonesia And Iran Sign Preferential Trade Agreement, Accessible at: https://shorturl.at/vMGpL
Newyork Mfa (2023), Statement on Measures to Eliminate International Terrorism, Accessible at: https://shorturl.at/bSJxX
The Cradle (2023), Iran, Cuba strengthen ties, denounce US sanctions policy, Accessible at: https://shorturl.at/OiTMh