مقدمه
امروزه در مناسبات میان کشورها، عدم توجه به مقوله‌های فرهنگی امکان‌پذیر نیست و چنانچه کشوری بخواهد در عرصه روابط خارجی جایگاه خود را ارتقاء دهد، ناگزیر از کاربست مؤلفه‌های فرهنگی در سیاست‌ها و راهبردهای خویش است. بسیاری از متفکران اعتقاد دارند که فرهنگ و عناصر فرهنگی از مؤلفه‌های مهم قدرت ملی به شمار می‌روند. امروزه کشورها روابط فرهنگی خود را افزایش داده‌اند و در پرتو این روابط، درصدد جهانی ساختن ارزش‌ها و فرهنگ خود از طریق دیپلماسی فرهنگی هستند. دیپلماسی فرهنگی یکی از زیرشاخه‌های دیپلماسی عمومی و همچنین یکی از مصادیق بارز قدرت نرم است که می‌تواند زمینه‌هایی را فراهم کند تا یک کشور از طریق ظرفیت‌ها و قابلیت‌های فرهنگی، ادبی، هنری، تاریخی و حتی دینی و مذهبی خود در قالب‌های مختلفی همچون ادبیات، شعر، موسیقی، سینما و… به اهداف خود در زمینه سیاست خارجی و صدور فرهنگی دست یابد. (حقیقی، ۱۳۸۶: ۶۶)
بررسی سیاست خارجی جمهوری فرانسه گواه آن است که در نگاه حکومت این کشور، فرهنگ و به‌ویژه دیپلماسی فرهنگی دارای جایگاه و اهمیت خاصی است. کتاب به‌عنوان یک صنعت فرهنگی که مخاطبان بین‌المللی را مورد هدف قرار می‌دهد، در زمره ابزارهای عمده برای جذب و نفوذ فرانسه در کشورهای دیگر محسوب می‌شود. مراکز و شبکه‌های فرهنگی فرانسه در چارچوب برنامه‌های راهبردی و اجرای دیپلماسی فرهنگی از طریق پشتیبانی از ترجمه کتاب‌های مختلف از صنعت کتاب این کشور حمایت می‌کنند. (نقیب‌زاده، ۱۳۸۱) در مقابل جمهوری اسلامی ایران نیز هر چند کمتر به‌صورت رسمی، اما به دلیل قوت قلم نویسندگان این کشور و دارابودن فرهنگ انسانی و دینی جذاب، کم‌وبیش کتاب‌هایی را به زبان فرانسه راهی بازار کتاب و نشر این کشور کرده است. در این یادداشت، به تبیین نحوه تقویت دیپلماسی فرهنگی میان ایران و فرانسه از منظر ترجمه کتب مختلف می‌پردازیم.
دیپلماسی کتاب در فرانسه
فرانسه می‌کوشد با نمایش فرهنگ و هنر خود در جهان، عظمت و اقتدار گذشته خود را یادآوری کند و به همین دلیل است که بر زبان و ادبیات و هنر بیش از هر ابزار و کالای دیگری در روابط فرهنگی خود تأکید دارد. (شاهوردیانی و سعیدیان، ۱۳۹۲) در ادامه مهم‌ترین نهادهای دخیل در عرصه دیپلماسی کتاب فرانسه مورد بررسی قرار می‌گیرند.
- وزارت امور خارجه و امور اروپایی فرانسه:
این وزارت به‌عنوان یکی از مراجع اصلی دیپلماسی فرهنگی اهدافی همچون پشتیبانی از ناشران فرانسوی، دفاع از مدل فرهنگی فرانسه، گسترش و نشر تخصص و خبرگی فرانسه و اجرای دیپلماسی «دانش و ایده» را به‌وسیله ناشران و شبکه فرهنگی این کشور در کشورهای هدف در جهت صادرات فرهنگ فرانسوی دنبال می‌کند.
- بنیاد فرانسه[1]:
این مجموعه به‌عنوان متصدی اصلی ترویج بین‌المللی صنعت کتاب این کشور از طریق پشتیبانی از ترجمه و ترویج سفر نویسندگان فرانسه زبان به‌عنوان حاملان نفوذ فکری و فرهنگی این کشور، وظیفه خود را انجام می‌دهد. پرداخت گرنت‌های ترجمه‌ای و خرید حق مالکیت معنوی آثار مهم از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های این مرکز است.
- مرکز ملی کتاب:
این مرکز در بخش‌های عمومی و رسانه‌ای فعالیت می‌کند. مأموریت این مرکز، حمایت همه‌جانبه از همه بازیگران زنجیره چاپ و نشر کتاب شامل نویسندگان، مترجمان، ناشران، کتاب‌فروشی‌ها و… و برگزاری نشست‌ها و رویدادهای ادبی به‌وسیله انجمن‌های خود در سراسر جهان از جمله ایران است.
معرفی چند اثر
بررسی نوع ترجمه و زبان‌شناسی آثار ترجمه شده از فرانسه به فارسی و از فارسی به فرانسه و دقت در نوع به‌کارگیری واژه‌های دخیل، می‌تواند زمینه‌ها، فرصت‌ها و بسترهای مطالعاتی خود برای علاقه‌مندان و پژوهشگران به وجود آورد. برای نمونه با بررسی کتاب لغت‌نامه دهخدا، حجم بسیار زیاد لغات و کلمات فرانسوی را می‌بینیم که در زبان فارسی وارد شده است و این نشان‌دهنده حوزه نفوذ بالای زبان فرانسه در زبان فارسی است. از سوی دیگر با بررسی آثار ترجمه شده از زبان فارسی، انبوهی از کتب مختلف به چشم می‌خورد که این هم نشان‌دهندة ژرفای نفوذ این زبان شیرین در فرهنگ ملت فرانسه است؛ برای نمونه رباعیات خیام، شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ و غیره از این دست آثار هستند. در ادامه به معرفی برخی از قدیمی‌ترین ترجمه‌های آثار فرانسوی به فارسی پرداخته می‌شود:
- اسرار پاریس: داستانی افسانه‌ای به قصد تهذیب اخلاق از اوژن سو که توسط محمدطاهر میرزا برای ناصرالدین‌شاه به زبان فارسی برگردانده شد.
- تاریخ بیسمارک در جنگ: اثری در گزارش جنگ معروف میان فرانسه و آلمان (پروس) که سرانجام با شکست فرانسه به پایان رسید. این کتاب توسط دکتر موریس بوش به ناصرالدین‌شاه تقدیم شده است.
- تاریخ فرانسه: اثری در تاریخ فرانسه است که نگارنده – میرزا آقا این میرزا بابابیک – آن را از منابع مختلف جمع‌آوری و ترجمه و به ناصرالدین‌شاه تقدیم شده است. در این اثر همچنین شرح‌حال همه شاهان فرانسه تا لویی فیلیپ اول درج شده است.
- سفرنامه «مادام ژان دی لافوا»: موسیو لافوا فرانسوی که مهندس پل و راه شوسه بود، مأمور شد تا به ایران بیاید و از راه‌های کهن ایرانی بازدید کند. وی به همراه همسرش به ایران آمد و در شوش دست به حفریاتی زد که آنها را به موزه لوور پاریس منتقل نمود. همسر او که زنی دانشمند بود خاطرات این سفر را به رشته تحریر در آورد که بسیار خواندنی و ارزشمند شد. این اثر توسط محمدحسن خان صنیع‌الدوله به فارسی ترجمه شده است.
تأثیر فرهنگ بر ترجمه
همچنان که مشاهده شد، معرفی ادبیات معاصر ایران به مخاطبان بین‌المللی، بیش از بیش نیاز به ترجمه را آشکار کرده است. آثار ادبی یک جامعه، آیینه تمام‌نمای فرهنگ آن جامعه هستند. اما همواره مترجمان با چالشی بزرگ روبه‌رو می‌شوند و آن این است که چگونه باید نشانه‌های فرهنگی را که به‌وفور در آثار مختلف یافت می‌شوند را ترجمه کرد؟ برای مثال؛ یکی از آثاری که از زبان فارسی به زبان فرانسوی ترجمه شده است، کتاب «مهمان مامان» اثر «هوشنگ مرادی کرمانی» است. هدف مترجمان این اثر به‌تصویرکشیدن جامعه سنتی ایرانی و دنیایی از عشق و انسان‌دوستی در روابط میان افراد این کتاب است. خانم «ماری بل باهیا» در سال ۲۰۰۸ این کتاب را از فارسی به فرانسوی ترجمه کرده است. در این کتاب تعداد زیادی از اسامی، نام غذاها، شخصیت‌ها و ضرب‌المثل‌های ایرانی آمده است و مترجم محترم با هنرمندی خود سعی در حفظ و انتقال فرهنگ درونی این کتاب داشته است. یک مترجم خوب نه‌تنها باید زبانی که از آن ترجمه می‌کند را به‌خوبی بشناسد؛ بلکه با فرهنگ آن جامعه همچون یک فرد بومی آشنا باشد. یک نکته مهم دیگر این است که مترجم نباید اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها را تحت‌اللفظی ترجمه کند؛ بلکه بهتر است معادل مناسبی را جایگزین کند. (قانعی فرد،۱۳۷۶: ۲۶۰) به هر روی باید میزان موفقیت نویسنده در ترجمه این اثر را از خوانندگان کتاب به زبان فرانسه جویا شد.
جمع‌بندی
برای کشوری که نخستین وزارت فرهنگ را در جهان تأسیس کرده است، فرهنگ از عناصر مهم دیپلماسی محسوب می‌شود. این توجه منحصربه‌فرد به فرهنگ و نقش آن در روابط بین‌الملل مبتنی بر نگاه و توجهی است که دولت و سیاست‌گذاران فرانسوی از دیرباز به مقوله فرهنگ داشته‌اند. همچنین تردیدی نیست که ملت و کشور ایران یک کشور فرهنگی و فرهنگ‌دوست هستند و همواره از تعامل فرهنگی با جای‌جای جهان استقبال کرده‌اند. مبادلة فرهنگی میان ملت ایران و فرانسه می‌تواند در عرصه‌های مختلفی اعم از هنر، ورزش، علم و اقتصاد و از جمله ادبیات جریان داشته باشد. چنین مبادله‌ای باید متضمن ارتباط و احترام متقابل باشد تا ظرافت‌های بالقوه فرهنگی یک جامعه به جامعه کشور دیگر منتقل و بالفعل شود. (دهشیری،۱۳۹۳؛ ۱۸) تجربه نشان داده است که فعالیت‌هایی مثل ترجمه کتب داستانی و تاریخی، در صورتی که با ظرافت‌های فنی و هنری همراه باشند، روابط میان دو ملت ایران و فرانسه را بیش از روابط رسمی سیاسی میان دو کشور تقویت و تعمیق خواهند کرد.
فهرست منابع
حقیقی، رضا، (۱۳۸۶)، فرهنگ و دیپلماسی در آیینه سیاست‌ها و دیپلماسی فرهنگی اتحادیه اروپا در قبال جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
دهشیری، محمدرضا، (۱۳۹۳)، دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
شاهوردیانی، سعید و سعیدیان، سمیرا، (۱۳۹۲)، نظری بر دیپلماسی فرهنگی فرانسه: جایگاه والای فرهنگ در دیپلماسی، فصلنامه مطالعات جهان، شماره سوم، ۳۸۱ -۴۰۶.
قانعی فرد، عرفان، (۱۳۷۶)، دمی با قاضی و ترجمه، تهران: ژیار.
نقیب‌زاده، احمد، (۱۳۸۱)، تأثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
[1]. Institut de France