قفقاز جنوبی به‌مثابه چهارراه ژئوپلیتیکی اتصال اروپا، روسیه، آسیای مرکزی و خاورمیانه، از اهمیت راهبردی ویژه‌ای در معادلات امنیتی، انرژی و ترانزیتی برخوردار است. این منطقه، با دربرگیری جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان، نه‌تنها بستر رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مانند روسیه، ترکیه، اسرائیل و آمریکا است، بلکه بستری بی‌بدیل برای شکل‌گیری الگوهای همکاری چندجانبه به‌ویژه میان ایران و اتحادیه اروپا محسوب می‌شود.
در شرایطی که منازعات ژئوپلیتیکی و تحولات امنیتی، چشم‌انداز ثبات قفقاز را تهدید می‌کند، ایران و اتحادیه اروپا هر دو با تهدیدات مشترکی مواجه‌اند: از بی‌ثباتی مزمن و بحران‌های قومی گرفته تا قاچاق فراملی، افراط‌گرایی و ناامنی انرژی. در عین حال، فرصت‌های همکاری اقتصادی، انرژی‌های پاک، توسعه ترانزیت و ایجاد بسترهای گفت‌وگوی سیاسی، می‌تواند قفقاز را به نقطه اتصال منافع متقاطع تهران و بروکسل بدل سازد.
با توجه به اینکه منطقه قفقاز جنوبی از نظر ژئوپلیتیکی یکی از حساس‌ترین مناطق اتصال بین اروپا، روسیه، خاورمیانه و آسیای مرکزی است، هرگونه همکاری یا رقابت در این منطقه، مستقیماً بر توازن قدرت منطقه‌ای و امنیت انرژی اروپا و منافع راهبردی ایران اثرگذار است. این گزارش، با تمرکز بر منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در دو بعد سیاسی و اقتصادی، به بررسی ظرفیت‌ها، چالش‌ها و فرصت‌های همکاری در قفقاز می‌پردازد و نشان می‌دهد چگونه قفقاز می‌تواند از میدان رقابت به عرصه‌ای برای همکاری راهبردی میان ایران و اروپا تبدیل شود. این بررسی مبتنی بر واقعیت‌های ژئوپلیتیکی، رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، ظرفیت‌های اقتصادی و نیازهای متقابل طرفین است.
منافع سیاسی مشترک
۱. تثبیت ثبات منطقه‌ای به عنوان اولویت مشترک
منطقه قفقاز جنوبی همواره محل رقابت میان قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای (روسیه، ترکیه، ایران، اتحادیه اروپا، آمریکا و اخیراً اسرائیل) بوده است. در این میان، هرگونه بی‌ثباتی مانند جنگ قره‌باغ یا آشوب داخلی در گرجستان یا ارمنستان، می‌تواند تأثیرات چندلایه بر امنیت مرزهای شمال غربی ایران، امنیت انرژی و زیرساخت‌های خطوط لوله اروپا و همچنین بر مسیرهای ترانزیتی و تجاری حیاتی داشته باشد.
ایران و اتحادیه اروپا هر دو خواهان ثبات در قفقاز هستند، زیرا بی‌ثباتی (مانند جنگ دوم قره‌باغ یا تنش‌های مرزی آذربایجان و ارمنستان) می‌تواند به گسترش افراط‌گرایی، قاچاق اسلحه و مهاجرت غیرقانونی منجر شود. ایران نگران گسترش نفوذ اسرائیل و ترکیه در قفقاز جنوبی است، در حالی که اتحادیه اروپا نگران افزایش نفوذ روسیه و تخریب تعادل ژئوپلیتیکی منطقه است. هر دو طرف، به گونه‌ای متفاوت اما هم‌راستا، در پی محدودسازی حضور بازیگران مداخله‌گر هستند. هر دو بازیگر می‌دانند که تشدید درگیری‌ها (مثل سناریوی یک قره‌باغ سوم) می‌تواند مسیرهای انرژی، تجارت و ارتباطات ترانزیتی را مختل کند.
منافع مشترک:
- ایران به‌دلیل جمعیت آذری و ارمنی در خاک خود، به‌شدت از تنش قومی و درگیری‌های قومی–مذهبی در قفقاز متأثر می‌شود.
- اروپا به‌دلیل وابستگی به خطوط لوله قفقاز (مانند خط لوله باکو–تفلیس–جیحان و باکو–تفلیس–ارزروم)، خواهان ثبات دائمی است (Eurasiatique, 2023, https://eurasiatique.ca/2022/04/03/european-energy-security-and-pipelines-in-the-south-caucasus-carriers-of-energy-and-conflict/?amp=1).
- هر دو بازیگر منافع مشترک در «مدیریت بحران»، «میانجی‌گری چندجانبه» و «کاهش نفوذ بازیگران مداخله‌گر (نظیر اسرائیل، ترکیه یا افراط‌گرایان خارجی)» دارند.
۲. مقابله با مداخله‌گری خارجی و تقویت استقلال کشورهای قفقاز
در توافق اخیر میان ایروان و باکو که به‌صورت برجسته با میانجی‌گری و حضور ایالات متحده منعقد شده، بخشی از مکانیزم توافق اعطای نقش و حق توسعه/ نظارت بر یک مسیر ترانزیتی (کریدور زنگزور) به بازیگران خارجی بوده است؛ این عنصر عملاً حضور و نفوذ آمریکا را در یک نقطه حساس جغرافیاییِ همسایگی ایران تقویت می‌کند (Reuters, 2025, https://www.reuters.com/world/us-secures-strategic-transit-corridor-armenia-azerbaijan-peace-deal-2025-08-07/). تهران این اقدام را تهدیدی مستقیم برای امنیت مرزهای شمال‌غرب کشور می‌داند و مقامات رسمی هشدار داده‌اند که از راه‌های دیپلماتیک و در صورت لزوم از «ابزارهای دیگر» برای جلوگیری از شکل‌گیری کریدوری با مدیریت انحصاری خارجی اقدام خواهند کرد (PressTV, 2025, https://www.presstv.ir/Detail/2025/08/09/752786/Iran-opposition-corridor-Armenia-Leader-advisor-Velayati). از منظر ساختاری، ایده کریدور اگر به صورت مدیریتی-نظامی یا با کنترل یک‌جانبه خارجی پیاده شود، می‌تواند استقلال عملی ارمنستان را تضعیف و هم‌زمان عرصه رقابت قدرت‌های بزرگ را در منطقه تشدید کند که منافع ایران و اتحادیه اروپا را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.
دیدگاه ایران:
- نگران گسترش نفوذ اسرائیل در جمهوری آذربایجان است، به‌ویژه استفاده اطلاعاتی و نظامی اسرائیل از خاک آذربایجان علیه منافع ایران.
- مخالف ایجاد هرگونه کریدور نظامی یا بی‌ثبات‌ساز (نظیر «کریدور زنگزور») است که می‌تواند بافت ژئوپلیتیکی منطقه را به زیان توازن قدرت موجود تغییر دهد.
- تأکید بر لزوم حفظ مرزهای بین‌المللی و مسیرهای ترانزیتی کنونی؛ به‌گونه‌ای که ارتباطات منطقه‌ای بدون تضعیف حاکمیت کشورها برقرار شود.
دیدگاه اتحادیه اروپا:
- نگران گسترش نفوذ روسیه در ارمنستان و گرجستان است، به‌ویژه از طریق استقرار نیروهای نظامی یا کنترل زیرساخت‌های کلیدی.
- مخالف استفاده ژئوپلیتیکی روسیه از درگیری‌ها برای کنترل مسیرهای انرژی و فشار سیاسی-اقتصادی بر اتحادیه اروپاست.
- خواهان باز ماندن مسیرهای ترانزیت انرژی و تجارت، بدون وابستگی یک‌جانبه به مسکو یا دیگر قدرت‌های مداخله‌گر است (ECIPE, 2025, https://ecipe.org/publications/eu-strategic-positioning-in-the-south-caucasus-central-asia/).
منافع مشترک ایران و اروپا به شرح زیر است:
- هر دو طرف خواهان تقویت استقلال و حاکمیت ملی کشورهای قفقاز جنوبی هستند تا این کشورها به اقمار بازیگران دیگر (چه روسیه، چه ترکیه، چه اسرائیل یا آمریکا) تبدیل نشوند.
- تمایل مشترک به کاهش ریسک‌های امنیتی ناشی از حضور بازیگران مداخله‌گر خارجی و جلوگیری از شکل‌گیری کریدورهایی که کارکرد نظامی یا بی‌ثبات‌ساز دارند.
- حمایت از مسیرهای ترانزیتی چندجانبه و متوازن که هم منافع تجاری و انرژی اروپا را تضمین کند و هم امنیت ملی و تمامیت ارضی ایران و کشورهای منطقه را حفظ نماید.
- ارتقای سازوکارهای گفت‌وگو و همکاری منطقه‌ای (نظیر فرمت 3+3) با حضور متوازن همه بازیگران اصلی به‌عنوان جایگزینی برای راهکارهای تحمیلی قدرت‌های خارجی.
۳. میانجی‌گری و حفظ تمامیت ارضی و مرزهای بین‌المللی
اتحادیه اروپا بارها تأکید کرده است که مرزهای بین‌المللی جمهوری‌ها باید رعایت شود و تغییر قهری مرزها غیرقابل قبول است. مثلاً این موضوع در رابطه با کریدور زنگزور یا ایجاد «جمهوری‌های خودخوانده» با حمایت خارجی صدق می‌کند، گرچه موضع صریحی در این رابطه از سوی اروپا اتخاذ نشده باشد. ایران نیز با استناد به اصول حقوق بین‌الملل، مخالف هرگونه تغییر جغرافیای سیاسی در منطقه است.
اتحادیه اروپا تلاش کرده نقش میانجی در بحران قره‌باغ ایفا کند (Azatutyun, 2023, https://www.azatutyun.am/a/32265773.html). ایران نیز بر حل مسالمت‌آمیز اختلافات و پرهیز از تغییر مرزها تأکید داشته است. ایران و اروپا هر دو مخالف گسترش جنگ و تجزیه‌طلبی هستند؛ این نگرانی به‌ویژه در مورد پیامدهای امنیتی جنگ قره‌باغ بر اقوام و اقلیت‌ها (از جمله در مناطق مرزی ایران و جمهوری آذربایجان) مشترک است. این دیدگاه‌ها، بنیانی برای همکاری ایران و اروپا در مجامع بین‌المللی، شورای امنیت، OSCE و سازمان ملل برای جلوگیری از تجزیه یا بی‌ثبات‌سازی منطقه فراهم می‌آورد.
۴. مبارزه با تروریسم، افراط‌گرایی و قاچاق فراملی
مناطق مرزی شمال قفقاز با چچن، داغستان و اینگوشتیا، سابقه فعالیت گروه‌های تکفیری دارند (Persee, 2004, https://www.persee.fr/doc/cemot_0764-9878_2004_num_38_1_1742). گروه‌های سلفی، افراطی و قاچاقچیان انسان یا اسلحه از این مناطق به ایران و اروپا نفوذ کرده‌اند؛ لذا گسترش افراط‌گرایی مذهبی در شمال قفقاز (به‌ویژه از سمت گروه‌های تکفیری یا مزدوران وارداتی) تهدیدی مشترک برای منافع اروپا و ایران است. ایران تجربه گسترده‌ای در شناسایی و مقابله با شبکه‌های افراط‌گرای تروریستی دارد و اروپا نیز از بازگشت تروریست‌ها بیمناک است. زمینه‌ی همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی در این محور بالقوه فراهم است. اتحادیه اروپا، با منابع اطلاعاتی و تکنولوژی نظارتی خود، می‌تواند در قالب همکاری‌های امنیتی هدفمند با ایران، این تهدید را مدیریت کند.
این همکاری می‌تواند از طریق کانال‌های غیررسمی (Track II) یا برنامه‌هایی نظیر افق اروپا (Horizon Europe) در قالب امنیت مرزی، سایبری یا تحلیل ریسک انجام شود.
منافع اقتصادی مشترک
۱. تنوع‌بخشی به مسیرهای انرژی و کاهش وابستگی اروپا به روسیه
پس از بحران اوکراین، اروپا به‌طور جدی به‌دنبال تنوع منابع انرژی (Diversification of Supply) و مسیرهای انتقال است (Council of the EU and the European Council, 2024, https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-response-russia-military-aggression-against-ukraine-archive/impact-of-russia-s-invasion-of-ukraine-on-the-markets-eu-response). منابع نفت و گاز جمهوری آذربایجان و ترکمنستان می‌توانند به اروپا منتقل شوند، اما برای انتقال به غرب، ایران گزینه‌ای مطمئن‌تر، ارزان‌تر و باثبات‌تر از مسیرهای دریای سیاه یا ترکیه است.
ایران، اروپا و قفقاز هر سه به دنبال امنیت انرژی و تعدد مسیرهای صادراتی هستند. اتحادیه اروپا برای رهایی از وابستگی به گاز روسیه، به تنوع منابع و مسیرهای وارداتی نیاز دارد (مانند خط لوله کاسپین–اروپا). ایران می‌تواند از طریق پروژه‌هایی مانند اتصال به خط لوله گاز قفقاز جنوبی، یا نقش‌آفرینی در تبادل انرژی با ارمنستان، گرجستان و ترکیه، به عنوان شریک مکمل عمل کند. قفقاز می‌تواند پل انرژی میان ایران و اروپا باشد؛ و برعکس، ایران می‌تواند مسیر جایگزین برای انتقال انرژی قفقاز به اروپا باشد (مثلاً از طریق ترانزیت برق یا گاز از گرجستان یا جمهوری آذربایجان).
منافع مشترک طرفین به شرح زیر است:
- ایران می‌تواند گاز ترکمنستان یا آذربایجان را به جنوب منتقل کرده و از طریق خلیج فارس، عراق یا سوریه، یا مسیرهای LNG صادراتی به اروپا برساند.
- مشارکت در پروژه‌هایی نظیر «Swap Gas» یا توسعه شبکه گازرسانی منطقه‌ای ایران، می‌تواند امنیت انرژی اروپا را تضمین کند.
اروپا، در همکاری با ایران، می‌تواند وابستگی به ترکیه یا مسیرهای پرریسک را کاهش دهد و به گزینه‌ای ژئوپلیتیکی دست یابد که روسیه را دور بزند.
۲. توسعه کریدورهای ترانزیتی مشترک (شمال–جنوب و شرق–غرب)
کریدور شمال–جنوب (INSTC) از روسیه، قفقاز و ایران می‌گذرد و به هند و آسیای جنوبی می‌رسد. اتحادیه اروپا با استفاده از این کریدور می‌تواند به کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، مقابله با انحصار روسیه و تسهیل تجارت با جنوب آسیا اقدام کند (Eurasian Development Bank, 2021, https://eabr.org/en/analytics/special-reports/the-international-north-south-transport-corridor-promoting-eurasia-s-intra-and-transcontinental-conn). کریدور شمال–جنوب، ایران را به روسیه و اروپا متصل می‌کند. به نظر می‌رسد این مسیر برای اتحادیه اروپا نیز جذاب است؛ چون از مسیر روسیه یا دریای سیاه عبور نمی‌کند.
اروپا و ایران هر دو به دنبال توسعه حمل‌ونقل چندوجهی (ریلی، جاده‌ای و دریایی) هستند که قفقاز را به شاهراه ارتباطی بدل می‌کند. مشارکت اروپا در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایران و قفقاز (راه‌آهن رشت–آستارا یا بنادر دریای خزر) می‌تواند برای هر دو طرف مزایای ژئو‌اقتصادی ایجاد کند. ایران در میانه این کریدور قرار دارد. توسعه خطوط ریلی رشت–آستارا و بندر چابهار، فرصت تبدیل ایران به «هاب ترانزیتی» را فراهم می‌کند. اتحادیه اروپا می‌تواند با تأمین مالی پروژه‌های زیربنایی ایران در چارچوب برنامه جهانی دروازه (Global Gateway) مشارکت کند. تعامل سه‌جانبه ایران–اروپا–قفقاز در زمینه ترانزیت، به اروپا مزیت استراتژیک در تجارت و به ایران درآمد ترانزیتی پایدار می‌دهد.
۳. سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، آب، محیط زیست و فناوری
قفقاز منطقه‌ای با منابع قابل‌توجه انرژی‌های تجدیدپذیر (آبی، بادی و خورشیدی) است. اروپا نیز در چارچوب Green Deal به‌دنبال همکاری با کشورهای منطقه در انتقال تکنولوژی‌های پاک است (European Commission, 2024, https://climate.ec.europa.eu/eu-action/international-action-climate-change/eu-engagement-climate-action-non-eu-countries/eu-climate-cooperation-neighbouring-countries_en). ایران هم به‌دنبال سرمایه‌گذاری در انرژی‌های نو است و می‌تواند هم‌پیمان اروپا در طرح‌های منطقه‌ای محیط‌زیستی و انرژی پاک باشد.
راه‌اندازی صندوق مشترک توسعه انرژی پاک بین ایران، اروپا و کشورهای قفقاز، می‌تواند به کاهش انتشار کربن، مقابله با بحران آب و گرمایش جهانی و ایجاد اشتغال در مناطق مرزی و روستایی بیانجامد.
۴. تجارت مکمل و بازارهای منطقه‌ای
ایران و قفقاز در حوزه‌های کشاورزی، مواد غذایی، صنایع سبک، خدمات فنی–مهندسی و توریسم درمانی قابلیت همکاری دارند. اروپا می‌تواند در قالب همکاری سه‌جانبه (ایران–قفقاز–اروپا) به گسترش صادرات و واردات غیرنفتی کمک کند. تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) که شامل ارمنستان است (Iran Daily, 2025, https://newspaper.irandaily.ir/7800/3/14608)، فرصت تازه‌ای برای تعامل اقتصادی سه‌جانبه با اروپا فراهم می‌کند. اگر تحریم‌ها کاهش یابد یا مکانیسم‌های مالی جایگزین مانند SPV یا پول‌های محلی فعال شود، اروپا می‌تواند در قالب مشارکت‌های سه‌جانبه از ظرفیت‌های بازار ایران و قفقاز بهره‌مند شود. بر این اساس، صادرات مواد غذایی، مصالح ساختمانی، قطعات صنعتی و خدمات پزشکی از ایران به قفقاز و از آن‌جا به اروپا و همچنین همکاری در زمینه صادرات مجدد از طریق مناطق آزاد ایران (مانند ارس و انزلی) با بهره‌گیری از رژیم‌های تجاری اروپا ازجمله ظرفیت‌های طرفین است.
نتیجه‌گیری
تحلیل واقع‌گرایانه تحولات قفقاز جنوبی نشان می‌دهد که ایران و اتحادیه اروپا، علی‌رغم برخی اختلافات بنیادین در سطح کلان سیاست خارجی، در قفقاز منافع مشترک و مکملی دارند که قابلیت تبدیل به همکاری‌های راهبردی، چندلایه و چندسطحی را دارد. در حوزه سیاست و امنیت، دو طرف خواهان ثبات پایدار، مقابله با افراط‌گرایی، کاهش نفوذ بازیگران بی‌ثبات‌کننده و حفظ تمامیت ارضی کشورهای منطقه هستند. در حوزه اقتصاد و انرژی نیز، ضرورت تنوع‌بخشی به مسیرهای ترانزیت و تأمین انرژی اروپا، از یک‌سو و تلاش ایران برای جهانی‌سازی نقش ترانزیتی و صادراتی خود، از سوی دیگر، زمینه هم‌گرایی قابل‌توجهی پدید آورده است. به‌علاوه، تهدیدهای مشترک همچون قاچاق سازمان‌یافته، ناامنی مرزها، مهاجرت‌های غیرقانونی و نفوذ گروه‌های تروریستی، موجب شده همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی و پروژه‌های مشترک منطقه‌ای در دستور کار بالقوه دو طرف قرار گیرد.
با وجود موانعی نظیر تحریم‌ها، بی‌اعتمادی سیاسی یا فشار بازیگران ثالث، پتانسیل ایجاد سازوکارهای همکاری سه‌جانبه ایران-اروپا-قفقاز در حوزه‌هایی همچون دیپلماسی محیط‌زیستی، ترانزیت، امنیت مرزی، انرژی‌های تجدیدپذیر و تبادلات علمی-فرهنگی، قابل تحقق است.
ایران و اتحادیه اروپا در قفقاز منافع مهم، راهبردی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی مشترک دارند. علی‌رغم اختلاف‌نظرها در سایر حوزه‌ها، این منطقه می‌تواند بستری برای همکاری سازنده و چندجانبه‌گرایی فعال باشد. منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در قفقاز، نه‌تنها واقع‌بینانه و عملی است، بلکه به شرط وجود اراده سیاسی و دیپلماسی فعال، می‌تواند به بستری برای کاهش تنش، ایجاد توازن در منطقه و توسعه پایدار منطقه‌ای تبدیل شود. پیشنهادات عملیاتی برای تحقق این اهداف، عبارت‌اند از:
- تشکیل کارگروه سه‌جانبه راهبردی با حضور ایران، اتحادیه اروپا و کشورهای قفقاز برای گفت‌وگوهای امنیتی و اقتصادی مستمر درباره تحولات منطقه
- مشارکت در پروژه‌های زیربنایی ازجمله همکاری مشترک در خطوط ریلی، بنادر، مناطق آزاد، خطوط انرژی و ایستگاه‌های انرژی خورشیدی
- تعریف پروژه‌های مشترک انرژی پاک همچون راه‌اندازی برنامه منطقه‌ای انتقال فناوری در زمینه خورشیدی، آبی و بادی و راه‌اندازی نشست‌های محیط‌زیستی و انرژی‌های نو در حوزه قفقاز با حضور ایران و کشورهای اروپایی
- همکاری‌های اطلاعاتی غیررسمی در حوزه مبارزه با افراط‌گرایی، تروریسم، قاچاق، امنیت مرزی و سایبری
- توسعه دیپلماسی (Track II) از طریق ارتباط نخبگان، دانشگاه‌ها، پژوهشگران و نهادهای مدنی برای تقویت اعتمادسازی میان ایران و اروپا
- افزایش تعامل دیپلماتیک ایران با بازیگران اروپایی در موضوعات قفقاز، به‌ویژه با فرانسه، آلمان و کشورهای حوزه بالتیک
- سرمایه‌گذاری مشترک در زیرساخت‌های ترانزیت و انرژی با مشارکت بانک سرمایه‌گذاری اروپا و صندوق توسعه ملی ایران
- استفاده از ظرفیت‌های حقوقی و دیپلماتیک ایران و اروپا برای کاهش نفوذ بازیگران بی‌ثبات‌کننده (مانند اسرائیل) در قفقاز جنوبی.
در نهایت، قفقاز جنوبی نه‌تنها آزمونی برای نقش‌آفرینی متوازن ایران و اروپا در یک منطقه حساس است، بلکه فرصتی استراتژیک برای تبدیل تنش‌های پنهان به ظرفیت‌های هم‌افزا و شکل‌گیری الگوی نوینی از همکاری اوراسیایی بر پایه منافع مشترک و مسئولیت منطقه‌ای است.
منابع
- Eurasiatique (2023), European Energy Security and Pipelines in the South Caucasus: Carriers of Energy and Conflict, Accessible at: https://eurasiatique.ca/2022/04/03/european-energy-security-and-pipelines-in-the-south-caucasus-carriers-of-energy-and-conflict/?amp=1
- Reuters (2025), S. secures strategic transit corridor in Armenia-Azerbaijan peace deal, Accessible at: https://www.reuters.com/world/us-secures-strategic-transit-corridor-armenia-azerbaijan-peace-deal-2025-08-07/
- PressTV (2025), With or without Russia, Iran will block American corridor in Caucasus, Accessible at: https://www.presstv.ir/Detail/2025/08/09/752786/Iran-opposition-corridor-Armenia-Leader-advisor-Velayati
- ECIPE (2025), Navigating Geopolitical Realities: The EU’s Strategic Positioning in the South Caucasus and Central Asia, Accessible at: https://ecipe.org/publications/eu-strategic-positioning-in-the-south-caucasus-central-asia/
- Azatutyun (2023), S., France ‘Combining Efforts’ Against Karabakh Blockade, Accessible at: https://www.azatutyun.am/a/32265773.html
- Persee (2004), Sufism and Fundamentalism in Dagestan and Chechnya, Accessible at: https://www.persee.fr/doc/cemot_0764-9878_2004_num_38_1_1742
- Council of the EU and the European Council (2024), Impact of Russia’s invasion of Ukraine on the markets: EU response, Accessible at: https://www.consilium.europa.eu/en/policies/eu-response-russia-military-aggression-against-ukraine-archive/impact-of-russia-s-invasion-of-ukraine-on-the-markets-eu-response
- Eurasian Development Bank (2021), The International North–South Transport Corridor: Promoting Eurasia’s Intra- and Transcontinental Connectivity, Accessible at: https://eabr.org/en/analytics/special-reports/the-international-north-south-transport-corridor-promoting-eurasia-s-intra-and-transcontinental-conn
- European Commission (2024), EU climate cooperation with neighbouring countries, Accessible at: https://climate.ec.europa.eu/eu-action/international-action-climate-change/eu-engagement-climate-action-non-eu-countries/eu-climate-cooperation-neighbouring-countries_en
- Iran Daily (2025), Iran-Eurasia free trade to take effect in mid-May, Accessible at: https://newspaper.irandaily.ir/7800/3/14608