بحران اوکراین، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی دهه اخیر، تأثیرات عمیق و چندلایه‌ای بر نظم جهانی، امنیت منطقه‌ای و الگوهای همکاری بین‌المللی گذاشته است. این جنگ نه‌تنها نقشه انرژی و مسیرهای تجاری اروپا را متحول ساخته، بلکه پیامدهایی فراتر از جغرافیای اروپا، ازجمله در غرب آسیا، آسیای میانه و قفقاز بر جای گذاشته است.
در این میان، ایران و اتحادیه اروپا به‌عنوان دو بازیگر کلیدی در پیرامون بحران، گرچه در موقعیت‌های سیاسی متفاوتی قرار دارند، اما دارای منافع مشترک قابل توجهی در حوزه‌های مختلف هستند؛ از امنیت انرژی و ثبات منطقه‌ای گرفته تا مقابله با تبعات انسانی جنگ و تغییرات اقلیمی. تغییر آرایش نیروها در نظام بین‌الملل، ضرورت گفت‌وگو و همکاری بین بازیگران مستقل را بیش از پیش آشکار ساخته است.
در این چارچوب، ظرفیت‌های بالقوه ایران در حوزه‌هایی چون انرژی، ترانزیت، خدمات فنی-مهندسی و فناوری‌های نوین، می‌تواند در خدمت امنیت و توسعه پایدار در اروپا قرار گیرد؛ مشروط به آن‌که زمینه‌های اعتمادسازی، کاهش تنش‌های سیاسی و بازتعریف همکاری‌ها در دستور کار قرار گیرد.
این گزارش با هدف بررسی منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در پرتو تحولات ناشی از جنگ اوکراین، به شناسایی محورهای راهبردی همکاری، موانع موجود و پیشنهادهای عملیاتی برای بهره‌گیری از این فرصت‌های متقابل می‌پردازد. در نهایت، تلاش می‌شود تصویری واقع‌بینانه از آینده تعامل ایران و اروپا در یک نظم جهانی در حال گذار ارائه گردد.
امنیت انرژی و تنوع منابع گازی و نفتی
پس از تنش نظامی روسیه و اوکراین، اتحادیه اروپا سیاست کاهش وابستگی به انرژی روسیه را به‌طور جدی دنبال کرد. این امر نیاز اروپا به منابع جایگزین از مناطق دیگر به‌ویژه غرب آسیا، آسیای میانه و شرق مدیترانه را افزایش داده است.
منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در بعد امنیت انرژی به شرح زیر است:
- ایران به عنوان دارنده دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان و چهارمین ذخایر نفتی، می‌تواند تأمین‌کننده بالقوه انرژی اروپا باشد (EIA, 2025, https://www.eia.gov/international/analysis/country/irn).
- اروپا به دنبال تضمین امنیت انرژی بلندمدت، علاقه‌مند به ایجاد تنوع جغرافیایی در تأمین‌کنندگان خود است.
با توجه به منافع مشترک ایران و اروپا پیشنهادهای راهبردی زیر قابل طرح است:
- احیای مذاکرات خط لوله ایران-ترکیه-اروپا در چارچوب همکاری منطقه‌ای.
- توسعه ظرفیت صادرات LNG ایران با سرمایه‌گذاری مشترک اروپایی (در صورت کاهش تحریم‌ها یا صدور معافیت).
- استفاده از زیرساخت‌های موجود ایران برای انتقال گاز آسیای میانه به اروپا )نقش ترانزیتی ایران).
مقابله با تبعات فرامرزی جنگ (امنیت غذایی، مهاجرت و بی‌ثباتی)
جنگ اوکراین موجب اختلال شدید در صادرات غلات، افزایش مهاجرت‌های اجباری، رشد تورم جهانی و ناامنی غذایی در کشورهایی از جمله غرب آسیا و شمال آفریقا شده است. اروپا به شدت نسبت به ابعاد انسانی جنگ حساس است و ایران می‌تواند از تجربه خود در ایفای نقش بشردوستانه در این زمینه بهره ببرد و از این طریق، تعامل با اروپا را آغاز کند.
کمک به توزیع دارو، سوخت و تجهیزات پزشکی در مناطق بحران‌زده اوکراین و نقش‌آفرینی ایران به عنوان کشور ترانزیت کمک‌های انسانی از آسیای میانه یا غرب آسیا به اوکراین ازجمله منافع مشترک طرفین در این حوزه به شمار می‌رود. بر این اساس ایجاد کریدور بشردوستانه ایران-آسیای میانه-اوکراین با حمایت اتحادیه اروپا و مشارکت نهادهای غیردولتی ایرانی در پروژه‌های بازپروری روانی، درمانی و آموزشی کودکان جنگ‌زده ازجمله پیشنهادهایی است که در این راستا ارائه می‌شود.
جنگ‌های طولانی‌مدت اغلب بستر مناسبی برای رشد جریان‌های افراطی، قاچاق سلاح و گروه‌های تروریستی فراهم می‌کند. بازگشت جنگجویان خارجی، به‌ویژه از مناطق جنگ‌زده، می‌تواند تهدیدی مشترک برای امنیت داخلی ایران و اروپا باشد. تقویت همکاری اطلاعاتی و امنیتی در چارچوب نشست‌های امنیت منطقه‌ای با مشارکت ایران و نهادهای اروپایی و حمایت ایران از برنامه‌های خلع‌سلاح و بازپروری جنگجویان سابق در چارچوب نهادهای بین‌المللی برای رسیدن به این هدف پیشنهاد می‌شود.
منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا برای مقابله با تبعات فرامرزی جنگ قابل توجه است:
- ایران و اروپا هر دو از بی‌ثباتی بازار جهانی غلات، سوخت و کودهای شیمیایی آسیب می‌بینند (Intereconomics, 2022, https://www.intereconomics.eu/contents/year/2022/number/3/article/the-war-in-ukraine-agricultural-trade-and-risks-to-global-food-security.html).
- ثبات منطقه‌ای در اروپای شرقی، برای امنیت داخلی و اقتصادی دو طرف حیاتی است.
طرفین برای بهره‌مندی از منفع مشترک خود در این حوزه می‌توانند اقدامات زیر را به انجام برسانند:
- همکاری برای ایجاد زنجیره‌های جایگزین تأمین غلات و کود شیمیایی (همکاری کشاورزی ایران با اروپای شرقی).
- مشارکت ایران در برنامه‌های کمک بشردوستانه اروپا به او.
- ایجاد کانال‌های همکاری برای مهار موج مهاجرت‌های ناشی از فقر یا جنگ.
بازسازی اوکراین و توانایی‌های فنی-مهندسی ایران
طبق برآورد بانک جهانی، هزینه بازسازی زیرساخت‌ها و اقتصاد اوکراین بیش از ۴۰۰ میلیارد دلار خواهد بود (Worldbank, 2025, https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2025/02/25/updated-ukraine-recovery-and-reconstruction-needs-assessment-released). کشورهای اروپایی نقش اصلی را در تأمین این هزینه‌ها بر عهده دارند.
منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در بازسازی به شرح زیر است:
- اروپا به دنبال پیمانکاران منطقه‌ای با هزینه رقابتی برای بازسازی است (BEALE, 2025, https://beale-law.com/article/rebuilding-ukraine-construction-opportunities-on-the-horizon/).
- شرکت‌های ایرانی با سابقه در پروژه‌های سدسازی، جاده‌سازی، تولید برق، آب‌رسانی و مخابرات می‌توانند در این امر شریک باشند.
پیشنهادهای زیر در راستای رسیدن به این هدف مثمرثمر است:
- طراحی سازوکار ویژه همکاری بخش خصوصی ایران با نهادهای بازسازی اوکراین از طریق کشورهای ثالث مانند ترکیه، ارمنستان یا قزاقستان.
- ارائه بسته‌های پیشنهادی برای صادرات خدمات فنی-مهندسی ایران در مناطق امن اوکراین.
- استفاده از ظرفیت دانشگاه‌های فنی ایران برای تربیت نیروی متخصص در پروژه‌های بازسازی مشترک.
مقابله با بلوکی‌شدن نظام جهانی و تشدید قطب‌بندی
اروپا به دنبال تقویت یک نظم چندجانبه پایدار است، اما جنگ اوکراین روند قطبی‌شدن بین غرب و شرق (روسیه، چین و ایران) را تشدید کرده است (University of Cambridge, 2023, https://www.cam.ac.uk/stories/worlddivided). ایران نیز با فشارهای ناشی از تحریم‌های غرب در حال گرایش بیشتر به شرق است.
منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا در این حوزه به شرح زیر است:
- اروپا خواهان حفظ ارتباط مؤثر با بازیگران مستقل منطقه‌ای مانند ایران است تا مانع از افتادن منطقه در دامن چین و روسیه شود.
- ایران نیز خواهان توازن در روابط بین‌المللی خود و خروج از انزوای کامل است.
پیشنهادهای عملیاتی در این باره عبارت‌اند از:
- برگزاری گفت‌وگوهای منطقه‌ای ایران-اروپا درباره امنیت انرژی، مهاجرت و ثبات منطقه‌ای.
- ایفای نقش فعال ایران در نشست‌های چندجانبه درباره آینده اوکراین، مانند کنفرانس صلح ژنو یا ابتکارات بشردوستانه.
همکاری فناورانه در انرژی‌های نو و تغییرات اقلیمی
جنگ اوکراین باعث تسریع در حرکت اروپا به سمت انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی شده است (European Commission, 2025, https://commission.europa.eu/topics/energy/repowereu_en). ایران نیز به دنبال توسعه در این حوزه‌ها است.
منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا به شرح زیر است:
- همکاری در فناوری‌های انرژی خورشیدی، بادی و ذخیره‌سازی انرژی.
- اشتراک دانش در زمینه مدیریت منابع آبی، کشاورزی پایدار و مقابله با خشکسالی.
پیشنهادهای زیر در این راستا عبارت‌اند از:
- تشکیل کارگروه مشترک محیط زیست و انرژی‌های نو بین ایران و اروپا.
- جذب سرمایه‌گذاری اروپایی در پروژه‌های نیروگاه خورشیدی در مناطق مرکزی و کویری ایران.
- انتقال دانش در زمینه کاربرد هوش مصنوعی در کشاورزی پایدار و بهره‌برداری از منابع طبیعی.
مشارکت در دیپلماسی صلح و میانجی‌گری فعالانه
جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا خواهان پایان درگیری و احیای نظم بین‌المللی هستند. ایران با توجه به روابط خود با روسیه و برخی بازیگران غیرغربی و اروپا به‌عنوان حامی اوکراین، می‌توانند مکمل یکدیگر در طراحی مسیرهای خروج از بحران باشند (Journal of Iran and Central Eurasia Studies, 2024, https://jices.ut.ac.ir/article_98755_a928a64c2c56a4b769a65a1e492d648b.pdf).
پیشنهادهای زیر برای مشارکت در دیپلماسی صلح قابل اجرا است:
- نقش‌آفرینی ایران در مذاکرات صلح چندجانبه، مثلاً با حضور در نشست‌های ژنو یا استانبول.
- پیشنهاد سازوکارهای «گفت‌وگوی امنیتی منطقه‌ای» میان ایران، روسیه، اوکراین و اتحادیه اروپا، با هدف کاهش تنش و تثبیت بلندمدت.
توسعه دیپلماسی عمومی و فرهنگی برای کاهش شکاف‌های ادراکی
جنگ اوکراین شکاف‌های فرهنگی و ادراکی میان شرق و غرب را تعمیق کرده است (Carnegie Endowment for International Peace, 2024, https://carnegieendowment.org/research/2024/05/inevitable-fractures-the-ukraine-war-and-the-global-system?lang=en). ایران و اروپا می‌توانند از دیپلماسی فرهنگی، دانشگاهی و رسانه‌ای برای ترویج روایات مشترک و صلح‌محور استفاده کنند.
ایجاد برنامه‌های تبادل علمی و دانشگاهی برای تحلیل مشترک بحران‌ها و افزایش ظرفیت‌های میان‌رشته‌ای در حوزه صلح و توسعه و مشارکت رسانه‌های ایرانی در پروژه‌های رسانه‌ای با رویکرد مقابله با اطلاعات نادرست و روایت‌های افراطی ازجمله پیشنهادهایی است که می‌تواند به تحقق این هدف کمک کند.
جمع‌بندی
مرور تحولات ناشی از جنگ اوکراین نشان می‌دهد که اگرچه منازعه در ظاهر به اروپا محدود است، اما ابعاد ژئوپلیتیکی، انسانی، اقتصادی و زیست‌محیطی آن، بسیار فراتر رفته است. در این فضای پیچیده، ایران و اتحادیه اروپا نه‌تنها با تهدیدات مشترکی روبه‌رو هستند، بلکه فرصت‌های تازه‌ای برای همکاری نیز پیش روی آنان قرار دارد.
از تأمین امنیت انرژی اروپا از مسیر ایران تا مشارکت تهران در بازسازی اوکراین؛ از مقابله با تبعات انسانی جنگ و افراط‌گرایی گرفته تا توسعه فناوری‌های سبز و همکاری‌های فرهنگی و دانشگاهی – این‌ها همه محورهایی هستند که قابلیت تبدیل شدن به بسترهای جدید تعامل و اعتمادسازی بین دو طرف را دارند.
با این حال، تحقق این اهداف نیازمند چند شرط بنیادین است: نخست، مدیریت اختلافات سیاسی در چارچوب دیپلماسی مسئولانه و گام‌به‌گام؛ دوم، پرهیز از قطبی‌سازی بیش از حد در نظم جهانی و استفاده از ظرفیت کشورهای مستقل برای میانجی‌گری و پیوندسازی؛ و سوم، ایجاد سازوکارهای اجرایی و انعطاف‌پذیر برای همکاری در حوزه‌هایی که تحریم‌ها و حساسیت‌های ژئوپلیتیکی کم‌تر بر آن‌ها سایه انداخته‌اند.
بدین ترتیب، می‌توان گفت که بحران اوکراین، در عین حال که تهدیدی جدی برای نظم بین‌المللی به شمار می‌رود، فرصتی نادر برای بازیگران منطقه‌ای مانند ایران نیز فراهم کرده است تا با رویکرد تعامل‌محور، جایگاه خود را در معادلات جهانی بازتعریف کرده و سهمی سازنده در مدیریت بحران‌ها و بازسازی آینده داشته باشند. این مسیر، نه‌تنها به نفع ایران و اروپا، بلکه در خدمت صلح و توسعه پایدار جهانی خواهد بود؛ بنابراین، اکنون زمان آن است که ایران و اروپا از مواضع تدافعی صرف عبور کرده و با تمرکز بر منافع مشترک، گام‌هایی عملی و آینده‌نگرانه برای همکاری در نظم نوین جهانی پس از جنگ اوکراین بردارند.
ایجاد دیپلماسی منطقه‌ای مبتنی بر منافع مشترک، فعال‌سازی ظرفیت بخش خصوصی، فنی و بشردوستانه در مسیر همکاری با اروپا و طراحی سیاست خارجی هوشمند متوازن میان شرق و غرب با حفظ استقلال و در عین حال تعامل‌پذیری بالا، پیشنهادهایی است که می‌تواند به بهره‌مندی منافع مشترک ایران و اتحادیه اروپا به‌ویژه در مورد اوکراین کمک شایانی کند. این مسیر اگرچه چالش‌برانگیز است، اما به بازیابی نقش سازنده ایران در معادلات آینده جهانی کمک خواهد کرد.
منابع
- EIA (2025), Iran’s energy overview, Accessible at: https://www.eia.gov/international/analysis/country/irn
- Intereconomics (2022), The War in Ukraine, Agricultural Trade and Risks to Global Food Security, Accessible at: https://www.intereconomics.eu/contents/year/2022/number/3/article/the-war-in-ukraine-agricultural-trade-and-risks-to-global-food-security.html
- Worldbank (2025), Updated Ukraine Recovery and Reconstruction Needs Assessment Released, Accessible at: https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2025/02/25/updated-ukraine-recovery-and-reconstruction-needs-assessment-released
- BEALE (2025), Rebuilding Ukraine – construction opportunities on the horizon, Accessible at: https://beale-law.com/article/rebuilding-ukraine-construction-opportunities-on-the-horizon
- University of Cambridge (2023), War in Ukraine has widened a global divide in public attitudes toward US, China and Russia, Accessible at: https://www.cam.ac.uk/stories/worlddivided
- European Commission (2025), Affordable, secure and sustainable energy for Europe, Accessible at: https://commission.europa.eu/topics/energy/repowereu_en
- Carnegie Endowment for International Peace (2024), Inevitable Fractures: The Ukraine War and the Global System, Accessible at: https://carnegieendowment.org/research/2024/05/inevitable-fractures-the-ukraine-war-and-the-global-system?lang=en
- Journal of Iran and Central Eurasia Studies (2024), Ukraine Crisis and Iran’s Balancing Regional Role in International Competitions, Accessible at: https://jices.ut.ac.ir/article_98755_a928a64c2c56a4b769a65a1e492d648b.pdf