نخستین پیانیست‌های ایرانی

ورود پیانو به ایران

اولین ورود پیانو به ایران در زمان ناصرالدین شاه اتفاق افتاد، یعنی زمانی که سفیر ناپلئون بناپارت پیانویی پنج اکتاو که کوچک‌تر از پیانوهای معمول است به ایران آورد و تقدیم شاه کرد. این پیانو مدت‌ها در دربار خاک می‌خورد زیرا شاه نمی‌دانست با آن چه کند.
مدتی بعد وقتی ناصرالدین شاه به فرانسه سفر کرد در بازدید از یک نمایشگاه پیانو در پاریس چند پیانو برای دربار خود سفارش داد. این پیانوها به ایران آمدند اما همچنان شخصی نبود که نواختن آن‌ها را بداند. بالاخره یکی از موسیقی‌دان‌های دربار به نام محمدصادق خان اولین کسی بود که موفق شد پیانو بنوازد.

محمدصادق خان (سرورالملک)

محمدصادق خان نوازنده چیره‌دست سنتور در دربار ناصرالدین شاه و رئیس گروه موسیقی دربار بود. او بر اساس شباهت‌هایی که بین نواختن سنتور و پیانو وجود دارد سعی کرد با شیوه نواختن این ساز آشنا شود. او در واقع اولین موسیقی‌دان ایرانی بود که دست به پیانو برد و همچنین اولین کسی بود که کوک پیانو را ایرانی کرد. گفته می‌شود کوک شور پیانو از ابتکارات او است. محمدصادق خان مدتی معلم پیانو دختر ناصرالدین شاه نیز بود. در این زمان بعضی از زنان دیگر دربار ناصری نیز نواختن پیانو را یاد می‌گرفتند.

music-piano-iran — عصمت‌الدوله، دختر ناصرالدین شاه، که او را اولین زن نوازنده پیانو در ایران می‌دانند.

در دوران ناصرالدین شاه، دولت ایران یک رهبر ارکستر نظامی فرانسوی به نام ژان باتیست لومر را به ایران دعوت و او را استخدام کرد.

با آمدن لومر فرانسوی که برای سرپرستی موسیقی نظام به ایران آمده بود، راه برای ورود سازهای غربی از جمله پیانو هموار شد. لومر برای نخستین بار آهنگ های روستائی ایران را نیز برای پیانو تنظیم کرد و خود آن ها را نواخت. می شود گفت که لومر و شاگردان او (غلامرضا مین باشیان، معتمد الدوله یحیائیان و محمود مفخم) از نخستین مروجان پیانو نوازی در ایران بوده اند تا آن جا که گروه های موسیقی سنتی که بعدها به وجود آمدند نیز ترغیب شدند پیانو را به کار بگیرند، از جمله درویش خان، موسیقیدان برجسته آن زمان پیانو را نیز وارد ارکستر انجمن اخوت کرد و نواختن آن را به مشیر همایون شهردار سپرد. همراه با پیانو، یک رشته مفاهیم موسیقی بین المللی نیز وارد فرهنگ موسیقائی ایران شد، مثل ارکستر، کنسرت، گام، آکورد، پوزیسیون، رسیتال، آکومپانیمان، سلو، دوئت، اپرت، اپرا و آنتراکت.
او اولین سرود نظامی ایران را ساخت که دسته موزیک نظامی به رهبری خودش آن را اجرا کرد. لومر همچنین اولین کتاب تئوری موسیقی در ایران را با ترجمه مزین‌الدوله به چاپ رساند. حضور این شخص راه را برای ورود سازهای غربی از جمله پیانو به ایران هموار کرد.

غلامرضا سالار معزز

غلامرضا خان مین‌باشیان (سالار معزز)‌ از شاگردان لومر بود که بعدها دستیار او شد و مدتی با همکاری او به تدریس پیانو مشغول شد. پس از سرورالملک او نخستین کسی بود که پیانو را ایرانی کوک می‌کرد و با آن ردیف‌های آوازی ایرانی را می‌نواخت. او یک سرود رسمی در جریان انقلاب مشروطیت ساخت و بیشتر سرودهای نظامی آن زمان ساخته اوست.

غلامحسین مین‌باشیان

پسر غلامرضا سالار معزز بود و اولین ارکستر سمفونیک ایران را تاسیس کرد.

مشیر همایون شهردار

او پیانو را نزد محمدصادق خان سرورالملک آموخته بود و نخستین کسی بود که نواختن آکورد در موسیقی ایرانی را رایج کرد. گفته می‌شود که سبک او در نوازندگی پیانو به نوازندگی سنتور بسیار شبیه بود، زیرا او سال‌ها نزد محمدصادق خان سنتورنوازی کرده بود. ابداع پیش‌درآمد را نیز به مشیر همایون نسبت داده‌اند:
«می‌گویند وقتی که بنا باشد کنسرتی داده شود، در هنگام تمرین رکن الدین خان پیشنهاد کرد خوب است اول قطعه‌ای با هم بنوازیم و بعد از آن به آواز بپردازیم، سؤال شده کدام قطعه را بنوازیم؟ پیشنهاددهنده گفت من آهنگی به این سبک دارم. حضار میل به شنیدن آن پیدا کردند و سازنده آن آهنگ آن را نواخت و مورد پسند واقع شد. بنا به پیشنهاد مشیر همایون شهردار به مناسبت اینکه پیش از درآمد آواز زده می‌شود به پیش‌درآمد موسوم شد.»

او زمانی به دعوت یک کمپانی برای پُرکردن صفحه به لندن رفت. صفحه‌ای به آوازخوانی رضاقلی میرزا ظلی از معروف‌ترین اجراهای او است. صفحه‌های دشتی و راست‌پنجگاه او نیز تک‌نوازی‌هایی است که آینه مهارت و هنر او در نوازندگی پیانو هستند و به آثاری ماندگار تبدیل شده‌اند.

نام های ماندگار:

از سوی دیگر کلاس های پیانو شاگردان بسیار پیدا کرد و در کوتاه مدت، شمار زیادی پیانو نواز ایرانی و بین المللی پرورش یافتند و بعضی از آن ها در سطح جهانی به شهرت رسیدند. از جمله می توان از رافی پتروسیان، کیتی امیر خسروی، تانیا آشوت هارتونیان، امانوئل ملیک اصلانیان، نوین افروز و پری برکشلی یاد کرد. و اما در میان پیانو نوازان در حوزه موسیقی ایرانی دو تن از دیگران تاثیر گذارتر بودند: مرتضی محجوبی و جواد معروفی که هر دو شهرت بسیار یافته بودند.[1]

مرتضی محجوبی پای بندی بیشتری به سنت داشت و مهجورترین نغمه های سنتی را با مهارت از دل پیانو بیرون می کشید. البته برای اجرای هر کدام کوک پیانو را تغییر می داد. او را می بایست پدر پیانو کلاسیک ایرانی دانست. وی قریب دو هزار شاگرد پرورش داد که از آنها معدودی به شکل حرفه ای به موسیقی پرداختند. از جمله به آذرمیدخت ملک منصور (رکنی), منوچهر صانعی, توراندخت صانعی, فخری ملک پور, فرهاد معتمد و … می توان اشاره کرد.[2]

اما جواد معروفی که از نوآوران سنتی به شمار می آید، پرورش یافته مکتب علینقی وزیری بود که موسیقی نوآورانه امروز مدیون همت و کوشش اوست. پدرش موسی معروفی از ردیف شناسان برجسته موسیقی ایران بود و در مدرسه وزیری نواختن تار را به شاگردان می آموخت.[3]

مرتضی محجوبی

محجوبی پیانو را نزد حسین هنگ‌آفرین، از شاگردان لومر فرانسوی، آموخت. او خیلی زود در پیانو سرآمد زمان خود شد. محجوبی علاوه بر نوازندگی، چندین تصنیف و پیش‌درآمد و رنگ نیز تصنیف کرده‌است. تصنیف‌هایش پلی است میان تصنیف‌های عارف قزوینی و علی اکبر شیدا و تصنیف‌های زمانه‌اش. تصنیف «من از روز ازل دیوانه بودم» از آثار اوست.
او برای خود نتی اختراع کرده بود. نت نویسی او تماماً ایرانی است و با نت نویسی غربی کاملاً تفاوت دارد. در این شیوه، نوشتن از راست به چپ صورت می‌گیرد و هیچ خط حاملی وجود ندارد، تمام علائم نیز مشخص شده‌است.
محجوبی را چیره‌دست‌ترین نوازنده پیانو به سبک ایرانی می‌دانند.

جواد معروفی

جواد معروفی پس از آن که نزد پدر با مبانی موسیقی سنتی آشنا شد در مدرسه وزیری نام نوشت و پس از مدت کوتاهی نزد خانم خاراتیان آموزگار معروف پیانو به شاگردی در پیانو کلاسیک اروپایی نشست. او از سنین جوانی به صورت حرفه ای به کار با پیانو پرداخت. اتودها و پرلودهای شوپن، سوناتهای موتسارت، بتهوون، شوبرت و فـوگ های باخ را با مهارت می نواخت. در کناد موسیقی کلاسیک، موسیقی ایرانی را هـم ادامه داد و تحصيلات موسيقی را نزد عـلی نقی وزيری کامل کرد. معروفی در هر جا که بود با همت و پشتکار، زمان و توان خود را صرف گسترش فرهنگ ایرانی پیانو، و ابداع و نوآوری در نواختن آن و ساختن برای آن کرده است. معروفی در نواختن به جای “گلیساندو” بیش تر از “استاکاتو”ها بهره می گیرد و در نتیجه به ملودی های روشن و شفاف دست پیدا می کند. دست چپ را استقلال می بخشد و آن را از تکرار همزمان دست راست باز می دارد. معروفی به دلیل تسلط بر سازآرائی، تنظیم های درخشانی نیز در کارنامه خود دارد. او شاگردان بسیاری را به جامعه موسیقی معرفی کرد که جوان ترین آنها پویان آزاده می باشد.[4]

معروفی در اولین سال تاسیس رادیو در این مرکز به فعالیت پرداخت. او در ارکستر گل‌ها سولیست، رهبر ارکستر و تنظیم‌کننده بود. از آثار او می‌توان به فانتزی ژیلا و خواب‌های طلایی اشاره کرد.
اجرای قطعه خواب‌های طلایی با پیانو را بارها شنیده‌ایم. شما را به تماشای اجرای متفاوت این قطعه با سه‌تار و قانون دعوت می‌کنیم.

او در نواختن پيانو برای موسيقی ايرانی، بیشتر از روش مشير هـمايون اقـتباس می کرد. اما شيوه‌ای ويژه و يکتا داشت که تکـنيک در آن آشکار بود. معـروفی بيش از چهل سال سابقـه فعاليت در زمينه آهـنگ‌سازی دارد. او و پدرش نخستين کسانی محسوب می شوند که قـطعاتی در دامنه موسيقی ايرانی برای پيانو ساخته و تنظيم کرده‌اند.

معروفی درباره حضور خود در رادیو می‌گوید:

“از بدو تاسيس راديو در سال هـزار و سیصد و نوزده در آنجا هـم مشغول شدم. در آن موقع سنی نداشتم ولی هـم نوازنده پيانو بودم و هـم رهـبر ارکستر شماره يک. سال اولی که

راديو تاسيس شد، در اولين ارکستر راديو اين نوازنده‌ها بودند: صبا، حبيب سماعی، حسين تهرانی، مرتضی نی‌داوود و خود من. بعدها که برنامه گلها تاسيس شد من رهـبر ارکستر آن شدم و نوازنده پيانو و سوليست هـم بودم. برای ارکستر گـلها هـم قطعاتی تنظيم می‌کردم.”

همچنین در جایی از شاگردان خود و کسانی نام برده که در نوازندگی پیانو دنباله‌رو سبک او هستند:

“سبک من را انوشيروان روحانی، اردشير روحانی، افـليا پرتو، مهين زرين پنجه و ساسان محبی خوب می نوازند. آنها شاگردان خوبـم بوده‌اند. آنها هم موسيقی ايرانی را می‌دانند هـم موسيقی غـربی را. موسيقی ايرانی را وقتی به شاگرد درس می‌دهـيـم که دست روان داشته باشد و موسيقی کلاسيک را زده باشد. چون موسيقی کلاسيک دست را روان و نت‌خوانی را قوی می‌کند. بعدا موسيقی ايرانی به او درس می‌دهـيـم، چون موسيقی ايرانی تکنيک مفصلی دارد.“

جواد معـروفی در بامداد روز سه شنبه شانزدهـم آذر ماه هـزار و سيصد و هـفـتاد و دو در تهران در گـذشت.

در ادامه آهنگ بی کلام بسیار زیبا از استاد حواد معروفی را بشنوید: