پیامدهای تقویت روابط ایران و عربستان بر اروپا

ایران و عربستان سعودی دو کشور مهم در غرب آسیا هستند. از نظر تاریخی، ماهیت روابط آن­ها نقش بسزایی در شکل­گیری پویایی­های ژئوپلیتیکی منطقه و حضور قدرت­های بزرگ در امور منطقه ایفا کرده است. اگر ایران و عربستان سعودی اختلافات خود را به آشتی مبدل و روابط نزدیک­تری برقرار کنند، این موضوع می­تواند به ثبات بیشتر در منطقه و همچنین افزایش همکاری­های اقتصادی و سیاسی منجر شود. عادی­سازی و تقویت روابط ایران و عربستان سعودی می­تواند پیامدهای مهمی برای نقش اروپا در منطقه داشته باشد.

تنش­ها در سال­های اخیر بین ایران و عربستان سعودی به دلیل درگیری­های منطقه­ای و منافع ژئوپلیتیک تشدید شده بود. با این حال، اخیراً برخی تحولات مثبت در روابط بین دو کشور رخ داده است که می­تواند پیامدهایی برای اروپا داشته باشد. در سپتامبر 2021، گزارش شد که وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی در بغداد مذاکراتی داشته­اند که اولین دیدار در سطح عالی بین دو کشور پس از سال­ها بود (France 24, 2021, https://n9.cl/fva8tb). این گفتگوها گامی مثبت در جهت کاهش تنش­ها و عادی­سازی روابط بین دو قدرت منطقه­ای تلقی می­شد. اروپا در طول تاریخ با عربستان سعودی همسو بوده و با ایران به ویژه بر سر برنامه هسته­ای و حضور در درگیری­های منطقه­ای مانند جنگ در سوریه و حمایت از حزب­الله لبنان در تضاد بوده است. اگر ایران و عربستان سعودی روابط خود را تقویت کنند، به طور بالقوه می­تواند محیط منطقه­ای با ثبات­تری ایجاد کند که می­تواند با کاهش خطر درگیری و بی­ثباتی به نفع اروپا باشد.

گرم شدن مناسبات تهران و ریاض به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک مهم در این منطقه تلقی می­شود. مناسبات طرفین در حال حاضر وضعیت خوبی دارد (CNBC, 2023, https://shorturl.at/6H8O3). دو کشور چندین گفتگو در سطح عالی داشته­اند (Arab News, 2023, https://shorturl.at/VFd0J) و سفارت­های خود را بازگشایی کرده­اند (Anadolu Ajansı, 2023, https://shorturl.at/tUJQ3). درک پویایی رابطه تهران و ریاض برای حفظ ثبات و امنیت در منطقه مهم است. با توجه به منافع استراتژیک اروپا در غرب آسیا، هرگونه تغییر قابل توجه در روابط بین این دو کشور می­تواند پیامدهای مهمی برای سیاست خارجی اروپا داشته باشد. دستیابی به تنش­زدایی در غرب آسیا، افزایش نفوذ منطقه­ای، خروج از بحران هسته‌ای، مقابله با چالش‌های آب‌وهوایی، همکاری در حوزه انرژی، ترانزیت و لجستیک و تغییر ساختار قدرت غرب آسیا از مهم­ترین تاثیرات عادی­سازی مناسبات تهران و ریاض بر اروپا قلمداد می­شود.

دستیابی به تنش­زدایی در غرب آسیا

دستیابی به تنش­زدایی در غرب آسیا از اولویت­های کلیدی اتحادیه اروپا است. این موضوع در بیانیه اتحادیه اروپا پس از انتشار خبر عادی­سازی مناسبات ایران و عربستان مورد تاکید قرار گرفته است. در این بیانیه آمده است که «اتحادیه اروپا از توافق اعلام شده در مورد ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین پادشاهی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران استقبال کرده و منتظر اجرای آن است. اتحادیه اروپا تلاش­های دیپلماتیک منجر به این گام مهم را ارج می­نهد. از آنجایی که عربستان سعودی و ایران هر دو برای امنیت منطقه از کشورهای محوری هستند، از سرگیری روابط دوجانبه آن­ها می­تواند به ثبات کل منطقه کمک کند. ارتقای صلح و ثبات و دستیابی به تنش­زدایی در خاورمیانه از اولویت­های کلیدی اتحادیه اروپا است. اتحادیه اروپا همچنان آماده تعامل با همه بازیگران در منطقه با رویکردی تدریجی و فراگیر و با شفافیت کامل است» (The European External Action Service, 2023, https://shorter.me/FnHtj).

عادی­سازی روابط ایران و عربستان موجب بهبود امنیت و ثبات در غرب آسیا می­شود. اولین قدم مهم در جهت بهبود روابط ایران و عربستان، تصمیم عادی­سازی روابط است. تصمیم برای عادی­سازی روابط یک دستاورد بزرگ است و ممکن است راه را برای پیشرفت­های آینده هموار کند (Middle East Political and Economic Institute, 2023, https://shorturl.at/t3psN). این توافق ممکن است منجر به هماهنگی بهتر در مورد موضوعات مورد علاقه مشترک، مانند پیشگیری از تروریسم و ​​کنترل بحران­ها در یمن، سوریه و عراق شود. بنابراین عادی­سازی مناسبات تهران و ریاض ممکن است تنش­های منطقه­ای را کاهش دهد و فرصت­هایی برای مذاکره و حل و فصل مناقشه ایجاد کند.

افزایش نفوذ منطقه­ای اروپا

اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی (‌ECFR) یادداشتی در رابطه با عادی­سازی روابط ایران و عربستان منتشر کرده و این توافق را زمینه­ای برای افزایش نفوذ منطقه­ای اروپا دانسته است. در این یادداشت آمده است که رهبران اروپایی باید قاطعانه از چشم­انداز ثبات خاورمیانه در راستای منافع اصلی اروپا حمایت کنند. این توافق درها را به روی اروپا باز می­کند تا نفوذ منطقه­ای خود را در حمایت از این هدف افزایش دهد. اروپایی‌ها بازیگران تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی یک دستور کار سیاسی و امنیتی در خاورمیانه نخواهند بود، اما می‌توانند ایده‌های خود را برای تقویت دستاوردهای توافق و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای دوباره تقویت کنند. برای مثال، آن‌ها می‌توانند مأموریت امنیت دریایی خلیج‌فارس خود «EMASoH» را که از ابتدا به‌عنوان یک مأموریت فراگیر در نظر گرفته شده بود، احیا کنند (European Council on Foreign Relations, 2023, https://shorter.me/Wkxcn).

خروج از بحران هسته‌ای

امیدواری برای ترسیم یک مسیر دیپلماتیک و نه نظامی برای خروج از بحران هسته‌ای به دنبال توافق عادی­سازی مناسبات ایران و عربستان افزایش یافته است. اروپایی­ها در حال حاضر به این نتیجه رسیده­اند که حمایت از روند ثبات در غرب آسیا با امتیازگیری از تهران در زمینه مسائل هسته­ای نمی­تواند راه حل معقول برای حصول نتیجه باشد؛ لذا برای گسترش تعاملات منطقه‌ای نیاز است که تعادل لازم برقرار شود.

جمهوری اسلامی ایران با رویکرد ایجابی خود در عادی­سازی روابط با ریاض نشان داده است که پرونده­ای که بیش از یک دهه لاینحل باقی مانده بود، در نهایت با حسن ظن طرفین و با میانجی­گری موفق پکن به نتیجه رسید؛ لذا پرونده هسته­ای ایران نیز با چنین فرمولی می­تواند به سرانجام مطلوب برسد.

همکاری در حوزه انرژی

عادی­سازی روابط بین عربستان سعودی و ایران فرصت­هایی را برای اروپا در زمینه انرژی به همراه دارد. پس از کشف ذخایر عظیم نفتی در منطقه، به ویژه در عربستان سعودی، حفظ روابط پایدار با کشورهای مهم تولیدکننده نفت برای اروپا حیاتی بود. به همین دلیل عربستان سعودی و سایر کشورها به متحدان نزدیک و تامین­کننده اصلی نفت اروپا تبدیل شدند. منافع مشترک اقتصادی و امنیتی به عنوان پایه و اساس همکاری استراتژیک با عربستان سعودی بود.

عربستان سعودی و ایران حدود 37 درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند. تقویت همکاری متقابل آنها با هم و هم در چارچوب اوپک و اوپک پلاس می­تواند برای دستیابی به منافع مشترک مانند کنترل بازار و اطمینان از حداکثر منافع هر دو تولیدکننده مفیدتر باشد. این دو کشور دارای ذخایر عظیم گاز هستند و می­توانند برای افزایش تولید همکاری کنند. در صنعت پتروشیمی نیز زمینه­های همکاری وجود دارد. همچنین توسعه انرژی­های تجدیدپذیر نیز به یکی از اولویت­های اصلی دولت­های خاورمیانه تبدیل شده است. همکاری ایران و عربستان می­تواند به تولید انرژی خورشیدی و انرژی­های تجدیدپذیر منجر شود. همکاری­های دوجانبه می­تواند بر موانع توسعه انرژی­های نو در ایران فائق آید.

عربستان سعودی و ایران هر دو دارای جمعیت قابل توجه و منابع اقتصادی قابل توجهی هستند. اگر آن­ها بتوانند همکاری کنند، می­توانند پتانسیل اقتصادی قابل توجهی در این منطقه ایجاد کنند. هر دو کشور و همچنین منطقه و کشورهای فرامنطقه همچون اروپا از این امر سود خواهند برد (ResearchGate, 2023, https://n9.cl/5oxyw).

مقابله با چالش‌های آب‌وهوایی

جولیان بارنز، سینزیا بیانکو و الی گرانمایه در یادداشتی در اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی با توجه به مزیت کشورهای اروپایی در زمینه مقابله با چالش‌های آب‌وهوایی و بهره­برداری از انرژی­های تجدیدپذیر اشاره می­کنند که توافق عادی­سازی ایران و عربستان نشان می­دهد که اتحادیه اروپا می­تواند ابزارهایی مانند «ابتکار دروازه جهانی» و «توافق سبز اروپا» را برای تقویت همکاری با کشورهای منطقه به کار گیرد (European Council on Foreign Relations, 2023, https://shorter.me/Wkxcn).

با توجه به گفتگوهای موجود بین بازیگران منطقه در مورد این موضوعات و رویدادهای آتی مانند COP28 در امارات متحده عربی یا هفته آب و هوا در خاورمیانه و شمال آفریقا در عربستان سعودی، انرژی­های تجدیدپذیر و چالش‌های آب‌وهوایی نیز پلتفرم­های امیدوارکننده­ای برای همکاری هستند. این مسائل منعکس­کننده چالش­های پیش روی دولت­های منطقه است که اروپایی­ها در مقایسه با سایر بازیگران خارجی از مزیت آشکاری در این زمینه برخوردار هستند.

ترانزیت و لجستیک

همکاری دوجانبه ایران و عربستان و تقویت منافع مشترک در حمل و نقل و لجستیک منطقه­ای بسیار مهم است. ایران از طریق کریدور شمال – جنوب (INSTC) می­تواند مسیر اتصال عربستان سعودی برای دسترسی به اقتصادهای آسیای مرکزی، روسیه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و اروپای شرقی باشد (Middle East Briefing, 2023, https://shorter.me/dPLFK ).

یکی از راهبردهای اقتصاد عربستان تبدیل شدن به هاب لجستیکی بین آفریقا، اروپا و آسیا است. همکاری دوجانبه در ترانزیت و لجستیک می­تواند به دسترسی آسان ایران به آفریقا و اروپا و دسترسی بهتر عربستان سعودی به اوراسیا منجر شود. علاوه بر این، تعاملات مشترک در خطوط پرواز، ترافیک هوایی و گسترش خطوط هوایی و دریایی نیز از نکات پیش رو در افزایش تجارت است؛ بنابراین توافق تهران و ریاض در حوزه ترانزیت و لجستیک نیز برای اروپا مفید خواهد بود.

تغییر ساختار قدرت غرب آسیا

عادی­سازی روابط عربستان سعودی و ایران رویداد مهمی است که می­تواند ساختار قدرت خاورمیانه را تغییر دهد. یک احتمال، ادامه کمک اروپا به عربستان سعودی و متحدانش است. این موضوع موجب حفظ وضعیت موجود در منطقه است. تلاش برای ایجاد روابط متوازن‌تر بین ایران و عربستان سعودی انتخاب دیگری است. این امر مستلزم ترغیب دو کشور به همکاری در زمینه مشکلات منطقه­ای و حل و فصل دوستانه درگیری­ها است. اگرچه این گزینه، دشوارتر از حفظ وضع موجود است، اما ممکن است منجر به یک خاورمیانه امن­تر و آرام­تر شود. عادی­سازی روابط عربستان و ایران نظم جدیدی در منطقه ایجاد می­کند که به سود دیپلماسی منطقه­ای و فرامنطقه­ای خصوصا در ارتباط با اروپا است.

1. France 24 (2021), Rivals Iran and Saudi Arabia hold talks in Baghdad, Accessible at: https://n9.cl/fva8tb
2. CNBC (2023), Saudi Arabia could start investing in Iran ‘very quickly,’ finance minister Mohammed Al-Jadaan says, Accessible at: https://shorturl.at/6H8O3
3. Arab News, (2023), Saudi Arabia hopes to see Iran’s president visit following King’s invitation, Accessible at: https://shorturl.at/VFd0J
4. Anadolu Ajansı (2023), Iran’s Raisi invited to visit Saudi Arabia after détente, Accessible at: https://shorturl.at/tUJQ3
5. Middle East Political and Economic Institute (2023), Normalization of relation between Iran and KSA; what does it meant for Middle East, Accessible at: https://shorturl.at/t3psN
6. ResearchGate (2023), The implications of Iran-Saudi Arabia deal for regional stability, Accessible at: https://n9.cl/5oxyw
7. The European External Action Service (2023), Iran/Saudi Arabia: Statement by the Spokesperson on the announced resumption of diplomatic relations, Accessible at: https://shorter.me/FnHtj
8. European Council on Foreign Relations (2023), The shoots of stability: What the Saudi-Iran deal means for the Middle East and Europe, Accessible at: https://shorter.me/Wkxcn
9. Middle East Briefing (2023), The Normalization of Saudi – Iran Relations: Economic Capacity, Trade Potential and Outlook, Accessible at: https://shorter.me/dPLFK