‌تأثیرات مالی تحریم­ های ضد ایرانی بر اروپا

مقدمه

مطالعات کمی در مورد ‌تأثیر تحریم‌ها بر کشورهای تحریم‌کننده وجود دارد. این موضوع در مورد ادبیات تحریم‌های ایران نیز صادق است. ایران تجربه چندین دهه تحریم آمریکا و اروپا را داشته است و توانسته با آن مقابله کند. این کشور درگیر اقتصاد بین‌الملل نبوده است و این موضوع به آن نوعی مصونیت در برابر تحریم‌ها می‌دهد؛ بنابراین تحریم‌ها نتوانسته به اهداف مورد انتظار خود برسد و هزینه‌های تحریم بیش از دستاوردهای آن بوده است. این هزینه‌ها فقط اقتصادی نبوده، بلکه پیامدهای سیاسی و حقوق بشری عظیمی را به دنبال داشت است (Dreyer & Luengo Cabrera, 2021: 2). در داخل اتحادیه اروپا، بسیاری از کارشناسان معتقدند که استفاده از تحریم‌ها خطرناک است؛ زیرا این تحریم‌ها به منافع اقتصادی و دیپلماتیک اتحادیه آسیب می‌رسانند بدون اینکه هدف نهایی خود را برآورده کنند. ایران چندین دهه تحریم‌ها را پشت سر گذاشته است و اتفاق‌نظر وجود دارد که تحریم‌ها در تغییر رفتار ایران بی‌اثر بوده است.

دلایل فراوانی وجود دارد که نشان‌دهنده شکست اثربخشی تحریم‌ها در طول زمان است؛ زیرا کشورهای هدف یاد می‌گیرند تجارت خود را مدیریت کنند و شرکای اقتصادی خود را از کشورهای تحریم‌کننده به کشورهای ثالث منتقل می‌کنند. این موضوع توضیح می‌دهد که چرا بسیاری از کارشناسان بر این باورند که اعمال تحریم­ها از سوی برخی کشورها علیه برخی دیگر آن­طور که انتظار می‌رود کارساز نیست. تحریم‌ها زمانی عمل می‌کنند که عوامل مؤثر در موفقیت یا شکست آن‌ها از قبل شناخته شده باشد و ابزارهای مناسب برای مقابله با آن­ها در دسترس باشد. علاوه بر این، برای اثربخشی، باید اجماع جهانی بر توقف همکاری با کشور تحریم شده وجود داشته باشد. بااین‌حال، در مورد ایران، چنین اجماعی وجود نداشت و اقدام پیشگیرانه‌ برای لغو ابزارهای ایران برای انتشار تحریم­ها چندان عملیاتی نبود.

چنددستگی اروپا در موضوع تحریم

زمانی که تحریم‌ها قرار بود اعمال شوند، موضع‌گیری‌های متفاوتی در میان کشورهای اروپایی در مورد چگونگی و زمان اجرای آن وجود داشت. بریتانیا و فرانسه از حامیان سرسخت تحریم‌ها بودند. آلمان تمایل داشت به تحریم‌ها به‌عنوان آخرین راه‌حل نگاه کند. ایتالیا از مذاکرات با ایران و راه‌حل‌های دیپلماتیک حمایت می‌کرد که بیشتر به دلیل روابط گسترده اقتصادی، سیاسی و تاریخی با ایران و همچنین وابستگی به انرژی ایران بود. یونان نتوانست منافع اقتصادی خود در ایران را از مواضع سیاسی متمایز کند؛ نه‌تنها به این دلیل که ایران سومین تأمین‌کننده نفت این کشور بود، بلکه به دلیل قیمت و ترتیب پرداخت ویژه‌ای که ایران ارائه می‌داد. بعدها، اجرای تحریم‌ها اثرات مخرب تحریم‌ها را بر اقتصاد شکننده یونان ثابت کرد. باوجود همه این اختلافات، کشورهای اروپایی بر سر اعمال تحریم‌ها به توافق رسیدند. گزارش حاضر به برخی از ‌تأثیرات تحریم­های ضد ایرانی بر اروپا خصوصا در حوزه مالی از جمله هزینه­های تحریم برای اروپا، فقدان بازار پرسود ایران و کاهش صادرات و افزایش نرخ بیکاری در اروپا تمرکز دارد.

زیان مالی تحریم برای اروپا

ازآنجایی‌که تحریم­ها هزینه‌های تعامل با ایران را افزایش داد، برای منافع شرکت‌های اروپایی که با ایران کار می‌کنند مضر بود. کشورهای عضو اروپایی دو برابر آمریکا از تحریم ایران متحمل ضرر شدند. در این میان، آلمان بیشترین هزینه­ای را که تخمین زده می‌شود (بین 1/23 تا 73 میلیارد دلار) متحمل شد (European Parliament, 2023, https://t.ly/wCN6o). ایتالیا با 6/13 تا 8/42 میلیارد دلار و فرانسه با 9/10 تا 2/34 دومین و سومین کشورهای اروپایی بودند که منافع خود را از همکاری تجاری با ایران از دست دادند. هزینه­های تحریم برای سایر کشورهای اروپایی بین 145 تا 458 میلیون دلار بوده است                    (Leslie, Marashi, Parsi, 2020, 3).

‌تأثیر در صنایع نفت و گاز

تحریم­ها از نظر اقتصادی مخرب بودند؛ زیرا اروپا را از بازار ایران و صنایع نفت و گاز بیرون کشیدند. این موضوع باعث شد تا رقبای اروپا در آسیا، این خلأ را پر کنند. تحریم‌ها اروپا را از بازار پرسود ایران خارج کرد و در اینجا شرکت‌های اروپایی بیشترین ضرر را تحمل کردند. اعمال تحریم‌ها بر نفت و گاز طبیعی ایران، پالایشگاه‌های اروپایی را وادار کرد که دوباره به نفت‌های جدید با هزینه‌های گزاف روی بیاورند. با توجه به شرایط وخیم اقتصادی که کشورهای جنوب اروپا با چنین هزینه‌هایی دست‌وپنجه نرم می‌کردند، بر شرایط رو به وخامت اقتصادی آن­ها افزوده شد. تحریم­ها درعین‌حال اروپا را بیشتر به انرژی روسیه وابسته کردند. پیامد دیگر تحریم‌ها تأثیر بر قیمت نفت بود.

‌تأثیر در بخش بانک و بیمه

افتتاح شعب بانک‌ها، شرکت‌های وابسته یا نمایندگی بانک‌های ایرانی در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، مشارکت‌های جدید در قالب سرمایه‌گذاری مشترک، ارائه خدمات بیمه‌ای، ارائه خدمات تخصصی به افراد و غیره در صورت رفع تحریم­ها می­­تواتد انجام شود. تعهدات کشورهای اروپایی مبنی بر ارائه حمایت‌های مالی از تجارت با ایران ازجمله گشایش LCs، ارائه بیمه‌های صادراتی و ارائه وام، کمک‌های مالی و وام‌های ترجیحی به تجار ایرانی نیز فقط در صورت رفع تحریم­ها انجام می­گیرد.

کاهش صادرات و افزایش نرخ بیکاری

بخشی از هزینه­های اقتصادی تحریم­ها برای اروپا به کاهش صادرات و در نتیجه افزایش نرخ بیکاری برمی­گردد. ایران شریک تجاری مهم اروپا بود و واردات قابل‌توجهی از کشورهای اروپایی داشت. حتی پتانسیل برای گسترش چنین روابطی وجود داشت؛ اما اعمال تحریم­ها روند رو به رشد تعاملات تجاری را مختل کرد و به رقبای اروپایی مانند چین فرصت داد تا جای اروپا را در بازار ایران بگیرند. در سال 2011 بیش از 50 درصد واردات ایران را کالاهای صنعتی، 30 درصد کالاهای سرمایه­ای و 20 درصد را کالاهای مصرفی تشکیل می­دادند (EconStor, 2023, https://t.ly/v4ROU). ایران علاوه بر واردات ادوات حمل‌ونقل، مواد شیمیایی و گیاهی، واردکننده مهم ماشین‌آلات و صنایع فلزی از اروپا بود. از سال 2000 به بعد، با صنعتی شدن بیشتر اقتصاد ایران، واردات مواد خام افزایش یافت. ارزش کل واردات در سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم حدود 14.3 میلیارد دلار بود و تا پایان دهه 2000 از مرز 60 میلیارد دلار گذشت و درست قبل از شروع تحریم‌ها به 77 میلیارد دلار رسید.

پس از تحریم­ها، همه این اعداد به 58-52 میلیارد دلار کاهش یافت. مجموع تجارت ایران و اروپا از 27.7 میلیارد یورو در سال 2011 به 12.8 میلیارد یورو در سال 2012 کاهش یافت و واردات از ایران از 12.2 میلیارد یورو در سال 2011 به 5.5 میلیارد یورو در سال 2012 کاهش یافت. اگرچه این کاهش قابل‌توجه است، اما برای برخی از کشورهای اروپایی برجسته­تر بود؛ به طوری که کشورهای جنوب اروپا ‌تأثیر چنین کاهشی را عمیق‌تر متوجه شدند (Giumelli, 2021: 26).

در بین کشورهای اروپایی ایتالیا اولین کشوری بود که از عدم امکان صادرات به ایران بیشترین ضرر را متحمل شد. آلمان و فرانسه در رتبه­های دوم و سوم ضرر هستند. در نتیجه تحریم‌ها، خودروسازی و ساخت‌وساز – به‌عنوان دو بخش عمده اقتصاد – بیشترین آسیب را دیدند.

در نیمه اول دهه 2000 کشورهای اروپایی آلمان، فرانسه، ایتالیا و یونان مهم­ترین شرکای تجاری ایران بودند. ایران بیش از یک‌سوم واردات و صادرات خود را با این کشورها انجام داده است. پس از سال 2005 و با اتخاذ سیاست چرخش به شرق ایران، این میزان تجارت به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت. در سال 2011، چین به همراه هند و کره جنوبی مهم­ترین شرکای تجاری ایران بودند و سهم ایتالیا، یونان و اسپانیا در تجارت خارجی ایران کاهش یافته بود. تشدید تحریم‌ها پشت این تغییر جهت تجاری ایران به سمت چین، هند، ترکیه و امارات متحده عربی بود (World Bank, 2015, https://t.ly/34Eha).

راه‌حل

برای حل مبرم‌ترین مسئله ایران و اروپا که بی‌اعتمادی و عدم نزدیک شدن به گسترش و تعمیق روابط در چند جبهه است، نیاز به یک دیپلماسی غیررسمی موازی با دیپلماسی رسمی است. نوع دیپلماسی که به‌طورکلی از آن به‌عنوان دیپلماسی مسیر دو یاد می­شود، تعامل بین نخبگان و بازیگران غیردولتی دو کشور را در برمی‌گیرد. برای بهبود روابط ایران و اتحادیه اروپا نمی‌توان از ظرفیت‌های دولتی و غیردولتی به‌طور جداگانه استفاده کرد و باید یکدیگر را تقویت کرد. دیپلماسی ترکیبی گاهی اوقات به‌عنوان دیپلماسی یک و نیم نیز شناخته می‌شود (uni-wuerzburg, 2024, https://t.ly/mqmBt). به هم‌پیوستگی اقتصادی تضمینی عظیم برای اجرای توافق هسته‌ای می‌دهد.

فرجام سخن

تحریم­های ضد ایرانی طی چندین دهه گذشته همچون شمشیری دولبه عمل کرده و نه­تنها جمهوری اسلامی ایران، بلکه کشورهای تحریم‌کننده را نیز تحت ‌تأثیر قرار داده است؛ ‌تأثیراتی که ممکن است بازگشت به زمان قبل از تحریم­ها را برای طرفین دشوار سازد. ازآن­جایی­که رویکرد ایران و کشورهای غربی خصوصا اروپا حل و فصل مسائل فیمابین است؛ لذا به نظر می­رسد حرکت به سمت رفع تحریم­های ضد ایرانی از سوی کشورهای اروپایی گامی مهم در روابط طرفین خواهد بود. نوشتار حاضر به صورت مستند نشان داد که این تحریم­ها برای کشورهای اروپایی نیز ‌تأثیرات مهمی در پی داشته است. هزینه­های تحریم برای اروپا قابل توجه است که این موضوع خصوصا در کشورهای جنوب اروپا بیشتر برجسته شده است. همچنین از دست دادن بازار پرسود ایران که با جایگزینی رقبایی همچون چین همراه بوده است، منافع اقتصادی اروپا را تحت ‌تأثیر قرار داده است. علاوه بر این کاهش صادرات و افزایش نرخ بیکاری در کشورهای اروپایی به دنبال پیوستن به تحریم­های ضد ایرانی در گزارش حاضر مورد تمرکز قرار گرفت. همان طور که آلمانی­ها تحریم‌ها را به‌عنوان آخرین راه‌حل می­دانستند، این ابزار در تضاد با منافع اقتصادی و تجاری کشورهای اروپایی است.

1. Lana, Dreyer, Jose Luengo, Cabrera, (2021), Sanctions against Aggressors: Seven Lessons, European Union Institute for Security Studies.

• uni-wuerzburg (2024), New Study Reveals the Costs of Sanctions, Accessible at: https://t.ly/mqmBt
• Leslie, Jonathan, Marashi, Reza, Parsi, Trita (2020), Losing Billions, Washington: NIAC.
• European Parliament (2023), The EU’s external relations, Accessible at: https://t.ly/wCN6o
• EconStor (2023), Financial Sanctions and the Imports of Intermediate and Capital Goods in Iran: DID Method, Accessible at: https://t.ly/v4ROU
• Giumelli, Francessco (2021), The Effectiveness of EU Sanctions, Brussels: EPC.
• World Bank (2015), Economic Implications of Lifting Sanctions on Iran, Accessible at: https://t.ly/34Eha