یلدا
شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهنترین جشنهای ایرانی است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیمکرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته میشود.
یلدا به زمان بین غروب آفتاب از ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته میشود. خانوادههای ایرانی در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوهها و رایجتر از همه هندوانه و انار را مهیا و دور هم سرو میکنند. پس از سرو تنقلات، قصهگویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فالگیری با دیوان حافظ رایج است.
ریشه نام یلدا
«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ بهمعنای زایش است و شب چله هم که مترادف شب یلداست از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیدهاند. ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانستهاست.
تاریخچه
«شب یلدا» که به عنوان یکی از شبهای مقدس در ایران باستان مطرح بوده بهصورت رسمی در تقویم ایرانیان باستان از سال ۵۰۲ قبل از میلاد در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان باستان راه یافت. چله و جشنهایی که در این شب برگزار میشود، یک سنت باستانی است. مردم روزگاران دور و گذشته، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل میداد و در طول سال با سپری شدن فصلها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیتهای خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.
آنان ملاحظه میکردند که در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند میشود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند. مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی – هند و اروپایی، دریافتند که کوتاهترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به تدریج بلندتر و شبها کوتاهتر میشوند، از همین رو آنرا شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آنرا آغاز سال قرار دادند کریسمس مسیحیان نیز ریشه در همین اعتقاد دارد.
شباهت شب یلدا با دیگر اقوام
جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بودهاست. در روم باستان و همزمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن میگرفتند. سول اینویکتوس در آیین میتراییسم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست ناپذیر را داشت.
خوراکیها
برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفرهای پهن میشود که به آن سفره یلدا یا چله میگویند و با انواع خشکبار، انار دان شده یا هندوانه تزئین میشود. انار و هندوانه جزو مهمترین ملزومات شب یلدا هستند. همچنین آجیل شب یلدا نیز در ایران طرفدار بسیاری دارد.
برای نیاکان ایرانیها که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ قرمز (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه، و انتخاب سیب قرمز و سنجد در سفره شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع است.
شاهنامه خوانی
شاهنامه خوانی از دیگر رسومیست که از دیرباز در میان ایران مرسوم بودهاست و جز جدایی ناپذیر شب یلدا است. در مدارس نیز به مناسبت شب یلدا مراسمات مختلفی برگزار میشود که شاهنامه خوانی، ساخت کاردستی، انشانویسی و اجرای سرود نیز جزو بخش اصلی این برنامه هاست.
فال حافظ
مرسوم است که در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ میزنند و اهل ذوق و شاعری، سرودههای خود را برای دیگران میخوانند. در مجموع اینها آدابی است که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو میشود.
یلدا پیام آور صلح و دوستی ایرانیان
یلدا طولانیترین شب به انتظار نشستن تولد خورشید، پایان تاریکی و نوید دهنده روشنایی فردا است.
ایرانیان باستان جشنهای زیادی داشتند که در خلال آنها ، جشنهای وابستهای وجود داشت که از جمله یلدا بود.
یلدا از جشنهایی است که قدمت چند هزار ساله دارد و از رسوم ویژه آریاییها محسوب میشود.
به طور کلی ایرانیان تمام ماههای سال را جشن میگرفتند و هیچ کدام از ماههای سالشان خالی از جشن نبوده است.
ایرانیان همیشه تابع صلح و دوستی بودهاند و برپایی این جشنها بهانهای برای نزدیکی افراد جامعه در کنار یکدیگر و اتحاد و وحدت آنها بوده است.
در دوران کهن فرهنگ اوستایی سال، از فصل سرد شروع میشد، Sareda- saredha خود به معنای سرد است و این به معنای پیروزی اورمزد بر اهریمن و روشنی در تاریکی است در آثار الباقیه ابوریحان بیرونی ص 250 از روز اول دی ماه با عنوان خور نیز یاد شده است و در قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا در لندن ˈخره روز ˈ ثبت شده است و در برخی از منابع روز اول دی ماه ˈ خرم روز ˈ نامیده شده است.
خرم روز در ایران باستان روز برابری انسانها بوده است، همگان از جمله پادشاه لباس ساده میپوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری را نداشت و کارها داوطلبانه انجام میگرفت در این روز جنگ کردن، خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود و بسیار دیده میشد همین قطع موقت جنگ به صلح طولانی و صفا تبدیل میشد.
واژه یلدا از زبان سریانی و به معنای تولد است و سبب این نام گذاری را چنین دانستهاند، که به پایان این شب دراز که اهریمنی است، خورشید یا مهر، زاده میشود و تاریکی را از میان میبرد. و صبح فردا را صبح تولد خورشید میدانستند و آنها تاریکی را مظهر اهریمن و این شب را شب نحس میدانستند و برای رفع این نحسی آتش میافروختند و دور هم جمع میشدند و خوان ویژه میگستردند و این سفره جنبه دینی داشته و مقدس بود .
طبق آیین مهر ارتکاب هر نوع بدی در روز خره روز یا خرم روز که روز تولد خورشید است را بد و گناهی بسیار بزرگ میپنداشتند و در این روز دست از کار میکشیدند تا مبادا مرتکب بدی شوند و همچنین ایرانیان به درخت سرو به عنوان مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما مینگریستند.
بنابراین جشنهای کشورهای دیگر نیز متأثر از جشن یلدا و مدیون میتراییسم هستند و رومیان باستان نیز تولد میترا (که همان تولد خورشید است) را جشن میگرفتند و پس از استیلای مسیحیت در اروپا این آیین همچنان باقی مانده است و کلیسای کاتولیک روم روز 25 دسامبر را به عنوان زادروز مسیح برگزیدهاند.
مراسم شب یلدا:
ایرانیان باستان در این شب گردهم جمع میشدند و شب را با خوردن و نوشیدن و پایکوبی و گفت و گو به سر میبردند. سفره شب یلدا میزد نام داشت از تنقلاتی مانند آجیل و میوههای خشک و میوههای تازه مانند انار و هندوانه تزیین میشد و انار و هندوانه به عنوان سمبل روشنایی و نور بود و با خوردن آن به پیشواز روشنایی و خورشید میرفتند و خود را برای صبحی روشن آماده میکردند.
امروزه نیز این رسم همچنان پابرجاست و مردم این شب را که همان شب چله است جشن میگیرند و در حقیقت به استقبال زمستان میروند و زمستانی که نوید روشنایی فردا را میدهد.
مردم در این جشن به دیدار اعضای خانواده و اقوام میروند و بزرگترها قصه تعریف میکنند و بسیاری در این شب فال حافظ میگیرند و با خوردن آجیل، هندوانه، انار و شیرینی و دیگر میوهها که جنبه نمادی دارند به استقبال زمستان میروند.
در منظر ایرانیان، زمستان فصل سرما و خشکی طبیعت نیست بلکه فصل آب و حیات و تولد دوباره خورشید است. یلدا فقط یک جشن نیست بلکه پیام آور صلح و دوستی است، پیام آور وحدت و اتحاد ملی است، یلدا به ما میگوید که با وفاق و همدلی در کنار یکدیگر باشید و کدورت و تاریکیها را از دلها بزدایید و شکرانه نعمتهای ایزدی را بجا آورید و این پیام را که ایرانیان همیشه تابع صلح و دوستی هستند را به دیگر جهانیان برسانید.