توافق هستهای ایران که رسماً بهعنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته میشود، توافقی تاریخی است که بین ایران و چندین قدرت جهانی از جمله ایالات متحده آمریکا در ژوئیه ۲۰۱۵ به دست آمد. بر اساس مفاد آن، ایران موافقت کرد که تأسیسات هستهای خود را برای بازرسی‌های بینالمللی گسترده‌تر در ازای کاهش میلیاردها دلار از هزینه‌های تحریم‌ها باز کند.
برجام تأثیرات مهمی بر نظم بینالمللی داشته است که در نوشتار حاضر به مهم‌ترین این تأثیرات پرداخته شده است. مهم‌ترین تأثیرات بررسی شده عبارت‌اند از: تقویت دیپلماسی چندجانبه، افزایش برابری بینالمللی، کاهش تنش‌های منطقه‌ای، تقویت رژیم منع گسترش سلاح‌های هستهای، افزایش همکاری‌های بینالمللی، تقویت نقش سازمان‌های بینالمللی، الگویی برای حل مناقشات، تأثیر بر اقتصاد جهانی و تغییر وضعیت تحریم‌ها.
تقویت دیپلماسی چندجانبه
برجام نمونه‌ای از موفقیت مذاکرات چندجانبه بین قدرتهای بزرگ جهانی و ایران بود. این توافق حاصل سال‌ها مذاکره پیچیده و فشرده میان ایران و گروه 1+5 (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) بود. موفقیت برجام نشان داد که حتی در موضوعات بسیار حساس و پیچیده، میتوان از طریق گفتگو و مصالحه به راه‌حل‌های مشترک دست یافت. این امر، اهمیت صبر، انعطاف‌پذیری و درک متقابل در دیپلماسی را برجسته کرد.
مذاکرات برجام الگویی برای حل سایر مناقشات بینالمللی شد. این تجربه نشان داد که با وجود اختلافات عمیق، میتوان از طریق دیپلماسی به نقاط مشترک رسید. برجام همچنین به تقویت نقش سازمان‌های بینالمللی مانند سازمان ملل متحد در تسهیل مذاکرات چندجانبه کمک کرد. این امر، اهمیت وجود نهادهای بی‌طرف برای میانجی‌گری در مناقشات بینالمللی را نشان داد.
موفقیت دیپلماسی چندجانبه در برجام، اعتماد به این رویکرد را در حل مسائل جهانی افزایش داد. این تجربه نشان داد که همکاری بین کشورها می‌تواند به نتایج مثبت برای همه طرف‌ها منجر شود. بااین‌حال، چالش‌های پیش‌آمده در اجرای برجام، از جمله خروج آمریکا از این توافق، نشان داد که موفقیت دیپلماسی چندجانبه نیازمند تعهد مداوم همه طرف‌ها و حفظ اعتماد متقابل است. از زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، ایالات متحده را از این قرارداد در سال ۲۰۱۸ خارج کرد، این توافق در خطر قرار گرفت (Center for Arms Control and Non-Proliferation, 2020, https://rb.gy/g19hjb). جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا ادعا کرده بود که اگر ایران دوباره به برجام پایبند باشد، ایالات متحده به برجام بازخواهد گشت (Arms Control Association, 2021, https://rb.gy/3q8u2o)؛ این در حالی است که ایران به تعهدات خود پایبند بود.
برجام تأثیر قابل‌توجهی بر روابط بین قدرتهای بزرگ جهانی داشت. این توافق نشان داد که آمریکا، اروپا، روسیه و چین میتوانند برای حل یک مسئله پیچیده بینالمللی با یکدیگر همکاری کنند (HAL-SHS, 2021, https://rb.gy/cfhqw5). مذاکرات برجام زمینه‌ای برای گفتگو و تعامل بین این قدرت‌ها فراهم کرد که فراتر از موضوع هستهای ایران بود. این امر به ایجاد کانال‌های ارتباطی جدید و تقویت دیپلماسی چندجانبه کمک کرد. توافق هستهای همچنین تفاوت‌های دیدگاه بین آمریکا و متحدان اروپایی‌اش را آشکار کرد، به‌ویژه پس از خروج آمریکا از برجام. این مسئله باعث شد اروپا در برخی موارد سیاست مستقل‌تری را در پیش بگیرد.
نقش روسیه و چین در مذاکرات و اجرای برجام، اهمیت این دو کشور در حل مسائل جهانی را برجسته کرد. این امر به تقویت موقعیت آن‌ها در صحنه بینالمللی کمک کرد. برجام همچنین بر رقابت‌های ژئوپلیتیک در خاورمیانه تأثیر گذاشت. تغییر در روابط ایران با قدرتهای بزرگ، موازنه قدرت در منطقه را تحت‌تأثیر قرار داد.
افزایش برابری بینالمللی
نابرابری بینالمللی با توجه به تعاریف مختلفی که از این مفهوم وجود دارد، موضوعی است که در عرصه قدرت بهصورت برجسته مشخص میشود. گرچه جهان کنونی به سمت برابری بیشتر در حال حرکت است؛ اما قدرتهای بزرگ در حال حاضر سهم بیشتری از قدرت بینالمللی دارند. تهران بهعنوان یکی از بازیگران مهم غرب آسیا در مذاکرات برجام در برابر چنین قدرتهایی روبهرو شده بود. جمهوری اسلامی ایران طی مذاکرات برجام در حالی با پنج کشور عضو دائم شورای امنیت به علاوۀ آلمان مذاکره میکرد که جایگاه برابری بهعنوان یک کشور خارج از شورای امنیت با طرفین مذاکره داشت. اهمیت این موضوع جایی مشخص میشود که کشورهای مخاطب ایران جایگاه برتری نسبت به آن نداشتند و طرفین روند مذاکره جدی را طی چندین سال به انجام رساندند. چنین تجربهای نشان میدهد که سایر کشورها نیز برای احقاق حقوق خود میتوانند در یک جایگاه برابر از حقوق مردم خویش دفاع کنند.
برجام نشان داد که علیرغم نابرابریهایی که در سازوکارهای بینالمللی وجود دارد؛ اما در همین نظم کنونی نیز میتوان برابری بینالمللی را دنبال کرد. البته گفتنی است که نتایج حاصل از برجام طبق خواستههای تهران پیشرفت نداشت؛ اما تلاشی ارزشمند برای اثبات حقوق ایرانیان در سطح بینالمللی بود؛ لذا بهخاطر همین نکته میتوان ادعا کرد که قراردادهایی چون برجام برای برابری بینالمللی مفید خواهند بود و امثال این توافقنامهها از سوی بازیگران سیاسی برای موضوعات دیگر قابل پیگیری است.
کاهش تنش‌های منطقه‌ای
با اجرای برجام، از تنش‌های موجود در غرب آسیا تا حدود قابل‌توجهی کاسته شد. این توافق به کاهش نگرانی‌های کشورهای منطقه و جهان در مورد برنامه هستهای ایران و ثبات بیشتر منطقه کمک کرد. کاهش تنش‌ها زمینه را برای گفتگوهای سازنده‌تر میان ایران و همسایگانش فراهم کرد. این امر امکان همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه‌های مختلف را افزایش داد. برجام همچنین امکان همکاری‌های اقتصادی و تجاری بیشتر میان ایران و سایر کشورهای منطقه را فراهم کرد. این مسئله می‌توانست به تقویت روابط و کاهش بیشتر تنش‌ها منجر شود.
توافق هستهای به کاهش احتمال درگیری نظامی در منطقه کمک کرد. نگرانی‌های مربوط به احتمال حمله نظامی به تأسیسات هستهای ایران تا حد زیادی کاهش یافت. کاهش تنش‌های منطقه‌ای ناشی از برجام، امکان تمرکز بر سایر چالش‌های منطقه‌ای را فراهم کرد. این امر می‌توانست به حل سایر مناقشات در غرب آسیا کمک کند. این توافق چشمانداز درگیری بین ایران و رقبای منطقه‌ای آن از جمله عربستان سعودی را کاهش داد. بااین‌حال، باید توجه داشت که تأثیر برجام بر کاهش تنش‌های منطقه‌ای با چالش‌هایی نیز مواجه شد. تداوم رقابت‌های ژئوپلیتیک و نگرانی‌های برخی کشورهای منطقه از افزایش نفوذ ایران، همچنان بهعنوان عوامل رقابت در منطقه باقی ماندند.
تقویت رژیم منع گسترش سلاح‌های هستهای
برنامه هستهای ایران در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات در عرصه بینالمللی تبدیل شد. کشورهای غربی با امنیتی جلوه‌دادن این برنامه، آن را تهدیدی برای صلح جهانی معرفی کردند. این رویکرد منجر به صدور قطعنامه‌های متعدد شورای امنیت سازمان ملل و اعمال تحریم‌های گسترده علیه ایران شد. برجام بهعنوان الگویی برای کنترل برنامه‌های هستهای کشورها مطرح شد. این توافق نشان داد که میتوان از طریق دیپلماسی و نظارت بینالمللی، نگرانی‌های مربوط به گسترش سلاح‌های هستهای را برطرف کرد.
توافق هستهای ایران به تقویت پیمان منع گسترش سلاح‌های هستهای (NPT) کمک کرد (Council on Foreign Relations, 2023, https://rb.gy/sjsm3f). برجام نشان داد که جامعه بینالمللی می‌تواند در برابر نقض احتمالی این پیمان واکنش نشان دهد و راه‌حل‌های دیپلماتیک ارائه دهد. این توافق نقش مهم آژانس بینالمللی انرژی اتمی در نظارت و راستی‌آزمایی برنامه‌های هستهای را برجسته کرد. تقویت نقش این آژانس به افزایش اعتماد بینالمللی در زمینه کنترل فعالیت‌های هستهای کمک کرد.
برجام الگویی برای شفافیت در برنامه‌های هستهای ارائه داد. این توافق نشان داد که چگونه میتوان با ایجاد مکانیسم‌های نظارتی دقیق، اعتماد بینالمللی را جلب کرد. توافق هستهای ایران همچنین به تقویت همکاری‌های بینالمللی در زمینه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هستهای کمک کرد. این امر می‌تواند به گسترش استفاده از فناوری هستهای برای مقاصد صلح‌آمیز کمک کند. البته گفتنی است که حفظ و تقویت رژیم منع گسترش سلاح‌های هستهای نیازمند تعهد مداوم و همکاری همه کشورهاست.
افزایش همکاری‌های بینالمللی
برجام زمینه را برای همکاری‌های گسترده‌تر ایران با جامعه جهانی در زمینه‌های مختلف فراهم کرد. این توافق امکان از سرگیری روابط دیپلماتیک، اقتصادی و فرهنگی ایران با بسیاری از کشورها را فراهم کرد. افزایش همکاری‌های بینالمللی به‌ویژه در زمینه‌های علمی و فناوری قابل‌توجه بود. برجام امکان همکاری‌های هستهای صلح‌آمیز ایران با سایر کشورها را فراهم کرد و زمینه را برای تبادل دانش و فناوری گسترش داد. این توافق به افزایش همکاری‌های اقتصادی و تجاری ایران با جهان منجر شد. لغو تحریم‌ها امکان سرمایه‌گذاری خارجی در ایران و حضور شرکت‌های بینالمللی در بازار ایران را فراهم کرد. بهعنوان نمونه یک سال بعد از توافق برجام میزان سرمایه گذاری مستقیم خارجی با رشدی 64 درصدی به 3 میلیارد و 372 میلیون دلار رسید. میزان سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ایران در سال 2017 نسبت به سال 2016 با رشدی 49 درصدی به 5 میلیارد و 19 میلیون دلار رسید (The Washington Institute, 2022, https://shorturl.at/amIK7).
برجام همچنین زمینه را برای همکاری‌های فرهنگی و آموزشی گسترده‌تر فراهم کرد. این امر به افزایش تبادلات دانشگاهی، گردشگری و ارتباطات فرهنگی بین ایران و سایر کشورها کمک کرد. توافق هستهای به تقویت همکاری‌های ایران با سازمان‌های بینالمللی نیز منجر شد. این امر امکان مشارکت بیشتر ایران در حل چالش‌های جهانی؛ مانند تغییرات اقلیمی و مبارزه با تروریسم را فراهم کرد. بهعنوان نمونه خارج شدن بحث هستهاي ايران از فصل هفتم شوراي امنيت كه برنامه هستهاي ايران بهعنوان تهديدي جدي عليه صلح و امنيت بينالمللي شناخته میشد، گام مهمی برای افزایش همکاری‌های بینالمللی بود (Arms Control Association, 2020, https://shorturl.at/xRS6A). بااین‌حال، تداوم برخی چالش‌های سیاسی باعث شد که پتانسیل کامل این همکاری‌ها محقق نشود. این مسئله نشان داد که افزایش همکاری‌های بینالمللی نیازمند ثبات سیاسی و تعهد مداوم همه بازیگران است.
تقویت نقش سازمان‌های بینالمللی
برجام نقش مهم سازمان‌های بینالمللی، به‌ویژه آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) را در حل مناقشات جهانی برجسته کرد. این توافق اهمیت نظارت و راستی‌آزمایی بینالمللی را نشان داد. آژانس بینالمللی انرژی اتمی مسئولیت نظارت بر اجرای تعهدات هستهای ایران را بر عهده گرفت (Auswärtiges Amt, 2024, https://rb.gy/6o3d6w). این امر به افزایش اعتبار و اهمیت این سازمان در عرصه بینالمللی کمک کرد. سازمان ملل متحد نیز نقش مهمی در تسهیل مذاکرات و تصویب قطعنامه‌های مربوط به برجام ایفا کرد. این مسئله اهمیت سازمان ملل در حل مناقشات بینالمللی را نشان داد.
برجام همچنین به تقویت همکاری بین سازمان‌های بینالمللی مختلف کمک کرد. به‌عنوان‌مثال، همکاری بین آژانس بینالمللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل در اجرای توافق افزایش یافت. نقش سازمان‌های بینالمللی در برجام الگویی برای حل سایر مناقشات جهانی شد. این تجربه نشان داد که سازمان‌های بینالمللی میتوانند نقش مهمی در میانجی‌گری، نظارت و اجرای توافقات بینالمللی ایفا کنند.
الگویی برای حل مناقشات
برجام بهعنوان الگویی برای حل سایر مناقشات بینالمللی از طریق مذاکره و توافق مطرح شد. این توافق نشان داد که حتی در پیچیده‌ترین مناقشات، میتوان از طریق دیپلماسی به راه‌حل رسید (Air University, 2023, https://shorturl.at/Z67Cg). موفقیت مذاکرات برجام اهمیت صبر، انعطاف‌پذیری و درک متقابل در حل مناقشات را نشان داد. این تجربه می‌تواند در مذاکرات مربوط به سایر مسائل مناقشه‌برانگیز جهانی مورد استفاده قرار گیرد.
برجام همچنین اهمیت رویکرد گام‌به‌گام در حل مناقشات را برجسته کرد. این توافق نشان داد که میتوان با تقسیم مسائل پیچیده به مراحل قابل‌مدیریت، به پیشرفت تدریجی دست یافت. نقش میانجی‌گری و تسهیل‌گری در مذاکرات برجام، اهمیت وجود طرف‌های بی‌طرف در حل مناقشات را نشان داد. این تجربه می‌تواند در سایر مناقشات بینالمللی مورد استفاده قرار گیرد. برجام همچنین نشان داد که چگونه میتوان از ابزارهای مختلف برای رسیدن به توافق استفاده کرد. این رویکرد می‌تواند در حل سایر مناقشات مورد توجه قرار گیرد.
تأثیر بر اقتصاد جهانی
برجام تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد جهانی، به‌ویژه در بخش انرژی داشت. لغو تحریم‌های نفتی علیه ایران باعث افزایش عرضه نفت در بازارهای جهانی و تأثیر بر قیمت‌های جهانی نفت شد. این توافق زمینه را برای سرمایه‌گذاری‌های خارجی در ایران فراهم کرد. شرکت‌های بینالمللی از صنایع مختلف، از جمله خودروسازی، هواپیمایی و انرژی، وارد بازار ایران شدند که این امر به رشد اقتصادی و تبادلات تجاری کمک کرد.
برجام همچنین باعث آزاد شدن دارایی‌های مسدود شده ایران در خارج از کشور شد. این مسئله به افزایش منابع مالی ایران و امکان افزایش تجارت بینالمللی این کشور منجر شد (The Iran Primer, 2021, https://shorturl.at/vqRlf). تأثیر برجام بر اقتصاد جهانی فراتر از ایران بود. این توافق فرصت‌های جدیدی برای تجارت و همکاری اقتصادی در منطقه غرب آسیا ایجاد کرد.
بخش مالی و بانکی نیز از برجام تأثیر پذیرفت. بازگشت ایران به سیستم مالی جهانی و امکان انجام تراکنش‌های بینالمللی، تأثیر مثبتی بر تجارت جهانی داشت. بااین‌حال، خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها، بسیاری از این تأثیرات مثبت اقتصادی را با چالش مواجه کرد. این موضوع نشان میدهد که تأثیرات مثبت چنین توافق‌هایی نیازمند تعهد مداوم طرف‌های درگیر است. پس از برجام، تعاملات دیپلماتیک ایران با جامعه بینالمللی وارد مرحله جدیدی شد. هیئت‌های متعددی از کشورهای مختلف برای احیای روابط اقتصادی به ایران سفر کردند. به‌ویژه کشورهای اروپایی میانه‌رو مانند ایتالیا، یونان، سوئیس، اتریش و کرواسی تلاش‌های قابل‌توجهی برای گسترش روابط با ایران انجام دادند. بااین‌حال، برخی کشورهای بزرگ اروپایی مانند فرانسه، انگلیس و آلمان، علیرغم حضور در مذاکرات هستهای، به دلیل فشارهای آمریکا و ملاحظات مربوط به رژیم صهیونیستی، در عمل اقدامات مؤثری برای رفع تحریم‌ها انجام ندادند (Royal United Services Institute, 2020, https://shorturl.at/VAFtH). این وضعیت باعث شد ایران به سمت توسعه روابط با کشورهای میانه‌رو اروپایی گرایش پیدا کند.
تغییر وضعیت تحریم‌ها
توافق هستهای موسوم به برجام، نقطه عطفی در روابط ایران با جامعه جهانی ایجاد کرد. این توافق زمینه‌ساز بهبود روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران با اتحادیه اروپا و سایر کشورهای غربی شد. این توافق تأثیرات چشمگیری بر وضعیت تحریم‌ها داشت:
- کاهش مستقیم برخی تحریم‌ها
- تضعیف فضای بینالمللی حامی تحریم‌ها علیه ایران
- ایجاد شکاف میان کشورهای تحریم‌کننده
- آشکار شدن اختلاف‌نظرها درباره اهداف نهایی تحریم‌ها (Consilium, 2023, https://shorturl.at/xiy5l)
کشورهای میانه‌رو اروپایی، با توجه به نیازشان به منابع انرژی، میتوانند بازار مناسبی برای صادرات نفت و گاز ایران باشند. به‌عنوان‌مثال، سفر رئیس‌جمهور کرواسی به ایران همراه با یک هیئت بزرگ اقتصادی، منجر به امضای تفاهم‌نامه‌های همکاری در زمینه‌های مختلف شد (IRNA English, 2016, https://shorturl.at/Ibh2R). اهمیت استراتژیک ایران برای اروپا در منابع طبیعی، نیروی انسانی و موقعیت جغرافیایی آن نهفته است. ایران می‌تواند بهعنوان دروازه‌ای به‌سوی غرب آسیا و شمال آفریقا برای اروپا عمل کند. در نهایت، با اتخاذ سیاست خارجی مبتنی بر تنش‌زدایی و تعامل سازنده، به‌ویژه در مسئله هستهای، فضای مناسبی برای گسترش روابط ایران با کشورهای اروپایی فراهم شد. روند مذاکرات هستهای، از توافق موقت ژنو تا اجرای برجام و لغو تحریم‌های هستهای، زمینه‌ساز این بهبود روابط بود.
ایران قبل از برجام با فشارهای سیستماتیک از سوی قدرتهای جهانی مواجه بود که عمدتاً از طریق تحریم‌ها اعمال میشد. تحریم‌ها از اواسط دهه ۱۹۸۰ با هدف ادعایی توقف حمایت ایران از تروریسم آغاز شد و از اواسط دهه ۱۹۹۰ بر محدود کردن برنامه هستهای ایران متمرکز شد. تحریم‌های شورای امنیت از سال ۲۰۰۶ تصویب شد و فشارها بر ایران را افزایش داد. تحریم‌ها تأثیرات منفی بر اقتصاد ایران داشت، از جمله کاهش تولید نفت، افزایش تورم و بیکاری. برجام در سال ۲۰۱۵ به امضا رسید و دوران جدیدی را برای ایران در عرصه منطقه‌ای و جهانی ایجاد کرد. پیامدهای مثبت برجام برای ایران شامل افزایش نقش ایران در معادلات منطقه‌ای، افزایش اهمیت ژئوپلیتیک ایران، مشروعیت بینالمللی برنامه هستهای ایران و بهبود وضعیت اقتصادی و افزایش سرمایه‌گذاری خارجی بوده است (NATO PA, 2024, https://shorturl.at/eGQPD). برجام روند امنیتی‌زدایی از ایران را آغاز کرد و جایگاه ایران را بهعنوان یک بازیگر مطلوب در جامعه بین‌الملل تثبیت کرد؛ لذا برجام نقطه عطفی در سیاست خارجی ایران محسوب میشود.
- Center for Arms Control and Non-Proliferation (2020), A worthless withdrawal: Two years since President Trump abandoned the JCPOA, Accessible at: https://rb.gy/g19hjb
- Arms Control Association (2021), Returning to Progress on Iran, Accessible at: https://rb.gy/3q8u2o
- Council on Foreign Relations (2023), What Is the Iran Nuclear Deal?, Accessible at: https://rb.gy/sjsm3f
- HAL-SHS (2021), Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), Accessible at: https://rb.gy/cfhqw5
- Auswärtiges Amt (2024), The Iranian nuclear program, Accessible at: https://rb.gy/6o3d6w
- Air University (2023), The Rise and Fall of the Joint Comprehensive Plan of Action, Accessible at: https://shorturl.at/Z67Cg
- The Iran Primer (2021), Iran’s Frozen Assets, Accessible at: https://shorturl.at/vqRlf
- Consilium (2023), Joint Comprehensive Plan of Action and restrictive measures, Accessible at: https://shorturl.at/xiy5l
- Royal United Services Institute (2020), Iran and the West after the Nuclear Deal, Accessible at: https://shorturl.at/VAFtH
- NATO PA (2024), shifting geopolitics in Iran and the gulf, Accessible at: https://shorturl.at/eGQPD
- IRNA English (2016), Iran, Croatia ink 2 cooperation documents, Accessible at: https://shorturl.at/Ibh2R
- The Washington Institute (2022), How Much Would Iran Gain Financially from Returning to the JCPOA?, Accessible at: https://shorturl.at/amIK7
- Arms Control Association (2020), UN Security Council Resolutions on Iran, Accessible at: https://shorturl.at/xRS6A
