وبینار روز جهانی آزادی مطبوعات

به مناسبت روز جهانی آزادی مطبوعات، بنیاد گفتگو و دوستی ملل نشست مجازی با حضور اصحاب رسانه و چهره های شناخته شده مطبوعات و تلویزیون عربی برگزار کرد. در این برنامه خانم نادیا العبیدی، روزنامه نگار و مجری تلویزیون عراق، مرتضی الطالبی، روزنامه نگار و مجری از کشور بحرین و زید علی الطائی، گزاشگر شبکه خبری العراقیه موضوعات مختلفی در زمینه آزادی رسانه و مطبوعات را در سخنرانی های خود مطرح نمودند.

برای مشاهده سخنرانی ها به زبان عربی از ویدئو زیر استفاده نمایید:

نخستین سخنران این وبینار، آقای مرتضی الطالبی بود. وی صحبت‌های خود را در مورد «رسانه‌های دولتی و آزادی بیان» در سه محور بیان کرد. محور اول دربارۀ نظریه‌های ارتباط در طول زمان بود. وی در نظریۀ نخست با اشاره به چهار عنصر ارتباطات یعنی فرستنده، پیام، رسانه و گیرنده، به عنصر پنجمی با عنوان “بازخورد” اشاره کرد. همچنین از نظریۀ دروازه‌بان سخن گفت که طبق آن، هر رسانه متعلق به مالکی است که به عنوان دروازه‌بان محتوای رسانه عمل‌ می‌کند و تصمیم می‌گیرد که چه محتوایی پخش شود و چه محتوایی پخش نشود. نظریۀ دیگری که الطالبی به آن اشاره کرد،‌ نظریه‌ای است که طبق آن، فرآیند ارتباط یک فرآیند دائمی و مستمر از طریق رمزگذاری و رمزگشایی است. وی همچنین به وسایل ارتباطی گوناگون از گفتگوی مردم با یکدیگر تا پیام‌های مکتوب، روزنامه، مجلات، کتاب، تلفن، تلویزیون، رادیو، سینما و حتی موزه‌‌ها اشاره کرد و از اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها، اپلیکیشن‌های ارتباطی و ارتباطات صوتی و تصویری نیز یاد کرد.

این روزنامه‌نگار بحرینی در محور دوم به رسانه‌های دولتی پرداخت. وی رسانه‌های دولتی را رسانه‌های نهاد حاکم تعریف کرد که موظف به تبلیغ فعالیت‌ها، اقدامات و دستاوردهای دولت است. وی تأکید کرد که همۀ رسانه‌های دولتی تحت نظارت وزارت ارتباطات از روزنامه رسمی، تلویزیون رسمی و خبرگزاری رسمی گرفته تا حساب‌های رسانه‌های رسمی در شبکه‌های اجتماعی مختلف، جزو رسانه‌های دولتی به شمار می‌روند. وی خطراتی همچون پخش اخبار گمراه‌کننده برای کتمان حقیقت و سوق‌دادن افکار عمومی به سمت دشمن خارجی و خیانت داخلی، شکل‌دادن به باورها، ارزش‌ها و نگرش‌ها جعل تاریخ، کنترل صنعت رسانه در کشور و سانسور شهروندان و سرکوب آزادی بیان را به عنوان خطرات رسانه‌های دولتی عنوان کرد. وی بخش‌هایی از رمان 1984 جورج اورول را به عنوان مصادیقی برای این خطرات مرور کرد و افزود: «ممکن است کسی بگوید که این دیدگاه سیاه جورج اورول با واقعیت امروز ما فاصله زیادی دارد، اما برعکس آن صادق است و این، چیزی است که ما در بسیاری از کشورها می‌بینیم.» آقای طالبی به وضعیت بحرین در این زمینه پرداخت و تأکید کرد که حکومت بحرین در برابر مردمی که در سال 2011 خواستار حقوقی از جمله حق آزادی بیان بودند، جنگ رسانه‌ای گسترده‌ای از طریق رسانه‌های رسمی به راه انداخت و به اقداماتی همچون نمایش دادگاه‌های مرتبط با شرکت‌کنندگان در تظاهرات مسالمت‌آمیز و بستن تنها روزنامۀ مستقل بحرین (صحیفة الوسط) دست زد. بحث دیگری که الطالبی در این زمینه به آن پرداخت، تبلیغات رسانه‌های رسمی بحرین بر علیه دولت قطر در دوران محاصرۀ این کشور بود که حتی برخلاف حقایق تاریخی، مدعی دشمنی تاریخی بحرین و قطر شدند.

سومین محور سخنان طالبی، آزادی بیان بود. وی آزادی بیان را این‌گونه تعریف کرد: «حق فرد برای دستیابی به اطلاعات، دانش‌ها و آگاهی از تجربه‌های دیگران و حق وی بر بیان و رساندن حقیقت به دیگران و تماس و گفتگو با آنان و تأثیرگذاری بر رهبران اجتماعی و سیاسی طبق منافع فردی و جمعی.» وی خاطرنشان کرد که نه‌تنها آزادی بیان در درون رسانه‌های دولتی وجود ندارد؛ بلکه حکومت‌ها به دنبال تنگ‌کردن عرصه بر سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی و دیگر مؤسسات رسانه‌ای غیردولتی هستند، تا جایی که گاهی نوشتن یک توییت چندکلمه‌ای باعث زندان‌های بلندمدت برای افراد می‌گردد. وی در پایان بیان کرد که آزادی بیان، تنها راه پیشرفت جوامع است و سرکوب آن، نتیجه‌ای به جز عقب‌گرد ندارد.

سخنرانی دوم به آقای زید علی الطائي، خبرنگار شبکۀ العراقیه اختصاص داشت که با موضوع «دغدغه‌های امنیتی و کار رسانه‌ای» ایراد شد. آقای الطائی مبتنی بر تجربه‌هایش به عنوان خبرنگار، بیان کرد که کار خبرنگاری مستلزم تماس مستقیم با نهادهای امنیتی است. از دیدگاه وی، خبر‌نگار به دنبال حرکت با آزادی کامل برای کسب اطلاعات است و نیروی امنیتی به دنبال برقراری امنیت است؛ لذا هر دو طرف باید وظیفۀ طرف مقابل را درک کنند. وی بیان کرد که توجه نکردن به این مسئله در عراق باعث مشکلات بسیاری شده است که تعرض به خبرنگاران از سوی برخی از محافظان مسئولین و مهاجرت برخی از خبرنگاران از عراق به سبب برخوردهای شخصی یا سازمانی برخی از افراد امنیتی از این جمله است.

این خبرنگار عراقی در کنار مشکلات موجود میان خبرنگاران و نیروهای امنیتی، به همکاری‌های این دو قشر نیز اشاره کرد و گفت: «زمانی که وارد جنگ علیه تروریسم شده‌ بودیم، خبرنگاران و نیروهای امنیتی دوشادوش هم ایستاده بودند. این مسئله، مسئلۀ بسیار مهمی است، زیرا بسیاری از خبرنگاران جنگی در خطوط مقدم حاضر شدند و با نقل‌کردن حوادث جنگ به صورت زنده، در بالابردن روحیۀ نیروهای امنیتی، مشارکت فراوانی داشتند.» وی نقش خبرنگاران در این جنگ را مانند آینه‌ای عنوان کرد که حقیقت جبهه‌های جنگ را برای مردم بازتاب می‌داد. به روایت طائی، برخورد نیروهای امنیتی با خبرنگاران در این جنگ، برخورد نسبتاً مطلوبی بود و رابطۀ دوستی در میان اصحاب رسانه و نیروهای امنیتی در مناطق جنگی برقرار بود. وی نقش این مسئله را در حصول نتایج مثبت، بسیار بزرگ برشمرد و افزود: «بسیاری از همکاران، جان‌های خود را فدای میهنشان کردند تا سخن راستین پایدار بماند.» وی خاطرنشان کرد که در کنار از دست دادن این عزیزان، خبرنگاران مجروحی نیز هستند که تاکنون از جراحت‌های خود رنج می‌برند. وی تأکید کرد که خبرنگاران در این جنگ برای دفاع از میهن در کنار نیروهای امنیتی قرار گرفته بودند.

خبرنگار شبکۀ العراقیه در ادامۀ سخنانش بیان کرد که سرشت  وقایع امنیتی باعث ایجاد تنش میان نیروهای امنیتی و خبرنگاران می‌شود. برای مثال، هنگامی که یک حادثۀ غیرمترقبه رخ می‌دهد، خبرنگار باید در آنجا حاضر شود و حادثه را پوشش خبری بدهند؛ اما گاهی نیروهای امنیتی مانع پوشش خبری می‌شوند، زیرا نمی‌خواهند اخبار این حادثه به افکار عمومی منتقل شود و بر نیروهای امنیتی فشار بیاورد. وی به انتظار خبرنگاران برای تصویب قانون «آزادی دستیابی به اطلاعات» در عراق اشاره کرد و افزود: «تصویب قانون «حمایت از حقوق خبرنگاران» در مجلس نمایندگان عراق، منافع بسیاری برای خبرنگاران و اصحاب رسانۀ عراقی که در این سرزمین کار می‌کنند، در پی داشت.» از دیدگاه طائی، تصویب قوانین این‌چنینی در حمایت از خبرنگاران می‌تواند چارچوب حقوقی مناسبی برای کار خبرنگاران فراهم کند. وی با اشاره به خبرنگارانی که به خاطر بازکردن پرونده‌های فساد، تهدید و حتی کشته شده‌اند، آن را یکی از مهم‌ترین نگرانی‌های امنیتی خبرنگاران دانست. الطائی از فضای مجازی به عنوان یکی دیگر از دغدغه‌های امنیتی یاد کرد و به امکان نشر اطلاعات نادرست در آن اشاره کرد.

خانم نادیا العبیدی، روزنامه‌نگار و مجری تلویزیون عراق، سومین سخنرانی این وبینار را با موضوع «مطبوعات مستقل و چالش‌های کنونی و آینده» انجام داد. وی در ابتدا به اختلاف در تعریف «مطبوعات مستقل» در مکان‌ها و زمان‌های گوناگون اشاره کرد و این اختلاف را ناشی از تکانه‌هایی دانست که در طول تاریخ از سوی نظام‌های سیاسی حاکم بر کشورها بر مطبوعات مستقل وارد شده است و افزود: «مطبوعات مستقل در کشورهای مستقل از قطب‌بندی‌های سیاسی جهانی از مطبوعات مستقل در کشورهای موجود در این قطب‌بندی‌ها متفاوت است.» وی بیان کرد که گزارش‌های یونسکو با مطرح‌کردن نشانه‌هایی مانند کاهش اعتماد عمومی به رسانه‌ها و افزایش تأثیرگذاری قدرت‌های سیاسی و اقتصادی بر مطبوعات از بدشدن وضعیت استقلال رسانه‌ها خبر داده‌اند. وی تأکید کرد که کنترل دولت‌ها بر مطبوعات مستقل باعث شده است تا برخی از خبرنگاران این رسانه‌ها به فضای مجازی به عنوان دریچه‌ای برای حفظ استقلال خود روی بیاورند.

از دیدگاه مجری تلویزیون عراق، استقلال مطبوعات به معنای کنارزدن همۀ موانع ارسال و دریافت پیام است که مستلزم آزادی فکر، نشر و محتوا و آزادی دریافت پیام است. پس استقلال مطبوعات باید از لحظۀ ثبت خبر تا زمانی که این خبر به دست مصرف‌کننده می‌رسد، حفظ شود. وی بیان کرد که هرچند قوانین بر لزوم وجود این استقلال تأکید دارند، اما این قوانین در واقعیت با توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خاص هر کشور به صورت نسبی اجرا می‌شوند. مطبوعات مستقل گاهی در هماهنگی میان مالکیت و استقلال خود به مشکل می‌خورند، زیرا مالکی که هزینه‌هایشان را تأمین می‌کند بر جهت‌گیری آن‌ها تأثیر می‌گذارد؛ چه این مالک یک شخص یا گروهی از افراد باشد و چه دولت.

این روزنامه‌نگار عراقی بیان کرد که مطبوعات مستقل در عراق از مشکلات اساسی بزرگی رنج می‌برند و بسیاری از رسانه‌های مستقل که در ابتدای کارشان آغاز خوبی داشته‌اند، در ادامه به حکومت یا یک گروه خاص وابسته شده‌اند. علت این امر به روشن نبودن مفهوم رسانه‌های مستقل برمی‌گردد که رسانه‌هایی که در چارچوب‌های وضع شده توسط حکومت فعالیت می‌کنند را نیز در برمی‌گیرد. به این ترتیب، مطبوعات مستقل به صورت یکی از بخش‌های حکومت و خبرنگاران آن به مثابه کارمندان حکومت می‌گردند که در برابر امر حکومت، مطیع و خاضع هستند. در این حالت، مطبوعات مستقل افزون بر مورد حمله قرارگرفتن از طرف حکومت، از جنبه‌های اقتصادی نیز مورد فشار قرار می‌گیرند؛ زیرا برای حفظ استقلال خود مجبور به انتشار تبلیغات زیاد می‌شوند که کیفیت رسانه را کاهش می‌دهد.

العبیدی به مشکل چاپ به عنوان یکی از دیگر مسائلی که مطبوعات مستقل با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، اشاره کرد که حکومت از آن به مثابه ابزار سرکوب استفاده می‌کند و افزود: «کمبود چاپخانه‌ها در عراق باعث شده است تا بسیاری از روزنامه‌های مستقل ملی به روزنامه‌های حزبی مبدل شوند.» وی به تهدید، ربوده‌شدن و کشته‌شدن خبرنگاران مستقل در عراق نیز اشاره کرد و آن را از امور تهدیدکنندۀ مطبوعات مستقل برشمرد. نادیا العبیدی عدم دسترسی مطبوعات مستقل به اطلاعات مهم دولتی را از دیگر مشکلات این مطبوعات عنوان کرد. وی در پایان اظهار امیدواری کرد که مطبوعات مستقل پا به دورانی جدید، حرفه‌ای‌تر و مسئولانه‌تر بگذارند.