پیشینه تاریخی کاخ گلستان

گر چه تاريخچه كاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوي( 988 ه.ق ) بر مي گردد و بخشي از سفرنامه پيترو دلاواله(در سال 1028 ه.ق كه شهر تهران را با چنارستاني كه قصر سلطنتي را احاطه كرده بوده، توصيف نموده است/ سر آغازي بر ارگ سلطنتي) خود مويد اين نكته است، و در سلسله هاي بعد كم يا بيش نيز مورد توجه واقع شده تا اينكه در عهد كريمخان زند ما بين سالهاي 1173 تا 1180 ه.ق نيز اين مجموعه با ساخت ديوانخانه اي دچار تغييرات اساسي گرديده، ولي اهميت واقعي ارگ را مي توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد. وي در اواخر دوران زنديه و پس از مرگ كريمخان( 1193 ه.ق ) از بحران داخلي ايران استفاده نموده، ايلات قاجار را از دشت گرگان كه مركز سكونت آنان بود به دامنه هاي جنوبي البرز يعني ولايات تهران و دامغان سوق داد و سعي كرد كه بتدريج راه خود را به طرف فارس يعني مركز حكومت و قدرت زنديه باز كند.( هر چند كه لرد كرزن در كتاب ايران و قضيه ايران، درباره انتخاب تهران به پايتختي توسط آغامحمد خان و ايجاد مقر سلطنتي در اين شهر نزديكي به املاك و مقر طايفه خويش در گرگان و نزديكي به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل اين انتخاب مي شمارد.) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلي خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ايران تاجگذاري مي كند.

اين حركت آغامحمد خان به اهميت ارگ سلطنتي بيش از پيش افزوده و در عهد فتحعلي شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاري وي در اين شهر( 24 ربيع الاول 1212 ه.ق / 1797 ميلادي در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه خيالات شكو همند اين پادشاه كاخ گلستان توسعه بيشتر و آراستگي بهتري را تجربه كرد. در عهد ناصرالدين شاه قاجار ( تاجگذاري جمعه 21 ذي القعده 1264 ه.ق / كاخ گلستان ) كاخ گلستان بواسطه مدت حكومت وي ( قريب به 49 سال ) و ديدار او بعنوان اولين پادشاه ايران از اروپا در سه سفر خود به سال هاي 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغييرات اساسي و متاثر از اروپا گرديد.

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاريه ( مظفرالدين شاه، محمد علي شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض اين سلسله (ربيع الثاني 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتي از لحاظ معماري تغييرات خاصي را به خود نديد ولي تاريخ آن با وقايع سياسي فوق العاده موثري مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشي از آن توام و عجين گرديد كه بخشي جدائي ناپذير از حافظه تاريخي ملت ايران را تشكيل مي دهد.

ارگ سلطنتي در سال هاي بعد از انقراض سلسله قاجار و به روي كار آمدن سلسله پهلوي شاهد تاجگذاري پهلوي اول( 4 ارديبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوي دوم ( 4 آبان 1346 ه.ش ) و همچنين بعضي از تغييرات و تصرفات در بافت خود بوده است كه ما آنها را ناروا و نا بجا مي دانيم.

با اين اوصاف، كاخ گلستان با قدمتي كه از لحاظ حافظه تاريخي به 442 سال مي رسد يكي از منحصر بفرد ترين مجمو عه هاي تاريخي ايران مي باشد، اين مجموعه با اين قدمت نه تنها بيانگر بخش مهمي از تاريخ هنر اين مرز وبوم است بلكه بواسطه رخدادهاي فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن يا به نوعي مرتبط با آن، به مجموعه اي بي بديل و سندي زنده از مهمترين بخش تاريخ ايران تبديل گشته است .

هر چند كه كاخ گلستان در حال حاضر با وسعتي برابر با 5/4 هكتار( يك دهم وسعت اوليه ) در بخشي از شهر تهران به صورتي عضوي غريب از اندام شهري از هم گسيخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهاي جديد و بي هويت با عملكرد هاي نا همگن با اوست وليكن بايد به رها سازي اين مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه اي كه در آن واقع است اقدام كرد و مجموعه كاخ گلستان را به تفكري كه در پي ايجاد منطقه و بافت تاريخي كه مشتمل بر موزه ملي، ميدان مشق و …. است پيوند داد.

تکیه دولت

تکیه دولت (یا تکیه همایونی دولتی) تکیه‌ای که برای اجرای تعزیه و برگزاری مراسم سوگواری و روضه خوانی ایام عاشورا، به فرمان ناصرالدین شاه در تهران برپا شد.

این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت. ساختمان تکیه در سه طبقه و به شکل مدور و آجری به قطر تقریبی شصت متر و به ارتفاع ۲۴ متر بود. در وسط صحن تکیه، سکوی گردی وجود داشت که برای اجرای تعزیه تعبیه شده بود.

مجلس مؤسسانی که در ۱۳۰۴ تشکیل شد و احمد شاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در همین تکیه بر پا گردید.

تکیه دولت پس از سال‌ها مخروبه ماندن، در ۱۳۲۵ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار تهران، در نظر گرفته شد و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید.

تکیه دولت را دوستعلی خان معیرالممالک به فرمان ناصرالدین شاه و با صرف سرمایه‌ای بالغ بر ۳۰۰/۰۰۰ تومان بنا کرد. ساخت این تکیه از ۱۲۸۵قمری تا حدود ۱۲۹۰ قمری به طول انجامید.[۱]

این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت[۲] که قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود.

اندرون یا عمارت فرح آباد

کاخ گلستان از سمت شمال بوسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده می شد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمانها و اتاق ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و بقول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت .

در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که درعمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده میشد بنا بنوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد گردید .

پس از آنکه زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو به ازدیاد نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور گردیدند اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر

سازند و بهمین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنائی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهائی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود را خراب نموده و بر وسعت اندرون اضافه نمودند. پس از آن که ساختمانهای اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن بپایان رسید در سال 1303 ه.ق ناصرالدین شاه مصمم گردید که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد . مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار گردید . ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه.ق افتتاح گردید . این کاخ بر خلاف عمارن دیگر ساختمانی بودکاملا به سبک اروپائی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته شده و تزئین یافته بود .کل بنا های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمانهای وزارت دارائی اختصاص یافت .

بخش های مختلف کاخ گلستان

عمارت تخت مرمر

ایوان تخت مرمر قدیمی ترین بنا در کاخ گلستان می باشد که ساخت آن به دوران کریم خان زند(تابستان 1173هجری قمری برابر 1138هجری شمسی، 1759 میلادی) بازمی گردد. ایوان تخت مرمر جایگاهی است که پادشاهان قاجار در این مکان به مراسم سلام می نشستند و طبقات مختلف مردم را در مواقع خاص بار عام می دادند. سابقه این رسم چند هزار ساله را می توان در دوره های مختلف تاریخی ایران بازیافت.

این عمارت در دوره قاجاریه دستخوش تغییرات زیادی شد. هنگامی که آغا محمد خان در سال1206 ق/ 1171ش شيراز را تصرف کرد، دستور داد تا قصر وکیل ویران و آثار آن به ایوان دیوان خانه در تهران منتقل شوند.

این آثار انتقالی شامل: دو ستون مرمرین و يکپارچه که از معادن شيراز تهیه شده و دو درخاتم کار استاد محمد جعفر خاتم ساز شيرازي از جنس نقره، عاج فيل، استخوان شتر و . . . مي باشد و بر روی آنها ابیاتی از سعدی حجاری شده و ازاره های مرمرین با رنگ روغن و نقش های گياهي زيبا نقاشي شده است.

ایوان شاهی قسمت اصلي ساختمان که مراسم بارعام (تشريفات، سلام و سایر مراسم رسمی) و تاجگذاری در آن برگزار مي شد؛ آخرین بار عام در ایوان تخت مرمر، در زمان پهلوی اول 1304ش به انجام رسیده است. گوشواره ها نیز برای پذیرایی از میهمان هايي که در مراسم شرکت مي کردند، مورد استفاده قرارمی گرفت. ارسي ایوان شامل پنج درمي باشد و به صورت کشويي به طرف بالا باز مي شود. قسمت بالاي آن که کتيبه نامیده می شود با تکنیک گره چيني ساخته شده است. در قسمت بالاي ايوان شش نقاشي پشت شيشه قرار دارد که هداياي دربار فرانسه به ناصرالدين شاه مي باشد. در قسمت فوقاني ایوان دو آیینه قرار دارد که جزء هداياي الکساندر اول امپراتور روسيه به فتحعلي شاه می باشد. ايوان و گوشواره ها طي دوره هاي مختلف مرمت و بازسازي شد. یک بار سقف و کف در دوره پهلوي دوم، بار دیگر بنا در سال 1374 ش دستخوش تغییراتی گردید.

تخت مرمر در سال 1221هجری قمری (1185هجری شمسی -1806میلادی ) به دستور فتحعلی شاه قاجار از مرغوبترین سنگ مرمر معادن یزد در اصفهان حجاری شده و به شکل سکویی دیواره دار بلند در وسط ایوان قرار گرفته است . این تخت بر پایه داستان تخت حضرت سلیمان که بر روی دوش دیوان و پریان قرار داشته، ساخته شده است.طراحی تخت توسط استاد میرزا بابای شیرازی نقاشباشی دربار قاجار انجام شده و حجاری آن تحت سرپرستی استاد محمد ابراهیم اصفهانی و استادان دیگری چون استاد محمد حسین ، استاد محمد باقر ، استاد مرتضی و استاد غلامعلی به انجام رسیده است.ارتفاع تخت از کف ایوان حدود یک

متر است و از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک (5 قطعه سنگ مرمر صاف به ضخامت 12سانتی که از زیر به یکدیگر وصل شده پله ها 7 قطعه، طارمی ها 21 قطعه، پایه ها و ستونها و مجسمه های حامل تخت 21 قطعه، مجسمه های کوچک دور تخت

12قطعه) ساخته شده و از چهار طرف بر دوش 3دیو و 6فرشته یا انسان قرار گرفته است.

در وسط دو پله که در سطح عمودی پله ها اژدها و در طرفین نخستین پله مجسمه 2شیر حجاری شده است.دور تا دور تخت دارای کتیبه هائی می باشد که درون هر یک از آنها یک

بیت یا مصرع از دو قصیده فتحعلی خان صبا (ملک الشعراء) در مدح فتحعلی شاه و وصف تخت مرمر سروده شده و به قلم نستعلیق استاد مهدی تهرانی ملک الکتاب سلطانی نوشته شده است.

خلوت کریم خانی

در گوشه شمال غربی محوطه گلستان چسبیده به تالار سلام بنائی سرپوشیده و ستون دار بصورت ایوان سه دهنه ئی وجود دارد که در وسط آن حوض جوشی ساخته شده و آب قنات شاهی از میان آن بیرون جسته و در باغهای سلطنتی جریان می یافت. راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر سابقا از این محل بود ولی در زمان ناصرالدین شاه به سبب تغییر وضع ساختمانها آن معبر مسدود گردید. این قسمت از کاخ گلستان که جلو خان یا خلوت کریمخانی نامیده می شود چنانکه از نامش پیداست از دو نظر از محلهای قدیمی و تاریخی به شمار می رود یکی به سبب اساس بنای آن که در زمان کریمخان نهاده شده و دیگر به علت ستم و عمل ناجوانمردانه ئی که آغامحمد خان قاجار در این محل با استخوان های پوسیده کریمخان زند روا داشته بود.در سال 1206 ه.ق و به دستور آغا محمد خان بقایای جسد کریمخان زند را از عمارت کلاه فرنگی(محل کنونی موزه پارس در شیراز) به تهران حمل نموده و در زیر پله های همین خلوت کریمخانی که محل عبور و مرور روزانه او بود دفن نمودند بهرحال استخوانهای آن پادشاه کریم النفس سالها لگد کوب قاجاریه بود و درباریان متملق آن زمان در گذاشتن پای برسر وسینه وکیل الرعایا بر یکدیگر سبقت می جستند و معروف است که خود آغا محمد خان قاجار با نوک شمشیری که بر کمر داشت چند ضربه ئی نیز بر خاک می نواخت .

پس از آغا محمد خان این قسمت از بناهای سلطنتی بر اثر تغییراتی که چندین بار در زمان ناصرالدین شاه داده شد تبدیل به محوطه کوچکی بنام حیاط کریمخانی گردید و به وسیله نرده های آهنی از باغ گلستان جدا شده بهمان صورت باقی ماند و به علت صفا وآرامشی که داشت گاهی ناصرالدین شاه در این گوشه دنج به تنهائی در کنار حوض آن به استراحت پرداخته قلیانی می کشید.

پس از انقراض قاجاریه و در زمان پهلوی اول ( بهمن ماه 1304 ه.ش ) دستور شکافتن و کاوش زیر پله های سمت راست جلوخان را صادر گردید. کارگران که آنها نیز از طایفه زند بودند تحت نظر استاد حسین میدانی زیر پله های مزبور را کنده پس از مقداری خاک برداری قطعات استخوان های نپوسیده شاه زند را بیرون آوردند .

پس از جمع آوری استخوان های وکیل، از وزارت دربار بفرماندار قم دستوری صادر گردید و او محلی در مقبره شاه صفی و شاه سلطان حسین در قم تعیین نمود و استخوان های وکیل الرعایا که قسمت اعظم آن خاک شده فقط قطعات کوچکی باقی مانده بود به قم حمل شد و در محل مزبور دفن گردید.

در حال حاضر دو اثر شاخص هنری در خلوت کریمخانی قرار گرفته اند :

• سنگ مزار ناصرالدین شاه
• تخت فتحعلی شاهی

سنگ مزار ناصرالدین شاه که پیش از این در آستانه مبارکه عبدالعظیم و بر روی مزار ناصرالدین شاه قرار داشته در اوایل انقلاب از شاه عبدالعظیم به کاخ گلستان منتقل و بعد از 17سال در خلوت کریم خانی نصب گردید، دارای ابعادی معادل 249*131 سانتی متر

بوده که تصویر ناصرالدین شاه را ظاهرا در اندازه طبیعی با شمشیری در دست می نمایاند. در حاشیه نیز از تزئینات متعدد استفاده شده، در زیر پای چپ شاه حک شده عمل استاد عباسقلی حجار اما منابع تاریخی نام علی اکبر حجار را به عنوان پدید آورنده اصلی ذکر کرده اند.

مرحوم محمد علی فروغی – ذکاءالملک – در قالب یادداشت های روزانه خود به تاریخ شنبه 27 شوال 1321 ه.ق آورده است:

“… برای سنگ قبر ناصرالدین شاه مذکور صورت ناصرالدین شاه را ساخته اند. حجار آن میرزا علی اکبر – نامی است. می گویند در این صنعت مهارت دارد. از قراری که شنیدم مباشر سنگ امیر الام است. نمی دانم کیست. صورت شاه را از کارهای کمال الملک گرفته و دور آن طبقات رجال ناصرالدین شاه را می سازند. می گویند، تا به حال سی هزار تومان خرج آن شده است .”

در قسمت جنوبی خلوت کریم خانی و در کنار سنگ قبر ناصرالدین شاه تختی از جنس مرمر قرار گرفته که با توجه به مستندات موجود در مرکز اسناد تصویری کاخ گلستان در دوره قاجار مدتی مقابل عمارت خروجی و بادگیر قرار داشته و در دوره پهلوی دوم به این مکان انتقال یافته است. اشعار پیرامون تخت تعلق آن را به زمان فتحعلی شاه نشان می دهد(…خدیو شش جهت فتحعلی شاه).

موزه نگارخانه

مکان فعلی نقاشی ایرانی، در ضلع شمال غربی کاخ گلستان که امروزه به عنوان نگارخانه و طبقه فوقانی آن به نام اتاق موزه، تالار سلام یا تالار تاج گذاری شناخته می شود، در حقیقت این بنا حاصل سفر اول ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ در سال(1290 ه.ق / 1252 ه.ش) و بازدید وی از موزه های آن کشورها وهمچنین عزم او در در جهت ایجاد موزه ای جامع تر است که به واقعیت می پیوندد.

طرح و معماری اتاق موزه (تالار سلام یا تاج گذاری)، تالار آینه، سرسرا و حوض‌خانه های مربوط به آن ها یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص، به وسیله حاجی ابوالحسن معمارنوایی ملقب به معمارباشی یا صنیع الملک و مباشرت بنایی آن با میرزا یحیی خان معتمد الملک، وزیر بنایی بوده است. عملیات معماری این بنا در سال 1293ق/ 1255ش به پایان رسیده است. در سال 1346ش به سبب برگزاری مراسم تاج گذاری محمد رضا شاه و انجام امور مربوط به آماده سازی بنای کاخ گلستان برای مراسم رسمی، سقف نگارخانه تعمیر و استحکام بخشی شد و پس از آن نیز در سال 1374ش عملیات معماری با اتصال دو بخش جنوبی و شمالی این بنا به یکدیگر آغاز و با انجام مرمت و بازسازی های مفصل که دو سال به طول انجامید، این بخش با عنوان “نگارخانه کاخ گلستان” برای بازدید عموم گشایش یافت.

موزه نگارخانه در حال حاضر شامل دو بخش جنوبی و شمالی است:

بخش جنوبی که در حقیقت قسمتی از حوض‌خانه تالار سلام است و در گذشته کاربردهایی چون انبار اتاق موزه، دفتر صاحب جمع اموال و تلفن خانه داشته، هم اینک به نمایش پرده های نقاشی عمدتا دوره قاجار و دهه های آغازین این دوره اختصاص یافته است. از جمله این آثار می توان به آثاری از استاد میرزا بابا، احمد، افشار، علی اکبرخان مزین الدوله، ابوالحسن خان غفاری(صنیع الملک) یا عموی استاد کمال الملک و . . .ا اشاره نمود.

بخش شمالی نیز در زمان پهلوی دوم احداث و به مقر پاسدارخانه گارد سلطنتی(پاسبان خانه) اختصاص یافته بود. این بخش که آثار نقاشان متاخر دوره قاجار را در خود جای داده، در برگیرنده آثاری گران قدر از هنرمندانی به نام هم چون استاد محمود خان صبا (ملک‌الشعرا )، استاد محمد غفاری کاشانی(کمال الملک ) و استاد مهدی(مصورالملک ) . . . است.

موزه مخصوص

موزه مخصوص قسمتی از حوضخانه تالار سلام ( تاجگذاری ) می باشد که در سال 1291 ه.ق/ 1253 ه.ش ( همزمان با ساخت و سازهای ضلع شمال غربی کاخ گلستان که در حقیقت ناشی از عزم ناصرالدین شاه قاجار در جهت ایجادتغییراتی در ارگ سلطنتی بعد از بازگشت از سفر اول فرنگستان ) ساخته شد معماری این بنا توسط حاج ابوالحسن معمار نوائی صورت پذیرفت او در ابتدا زیر دست محمد حسن خان صنیع الدوله در

باغها و کاخ های سلطنتی کار می کرد و به علت استعداد و حسن خدمت و طرح و ایجاد برخی بناهای جالب از جمله طرح و اجرای تالار سلام و آینه در سال 1300 ه.ق ( 1262 ه.ش ) و در عهد ناصرالدین شاه معمار باشی دربار شد و سپس به لقب صنیع الملکی مفتخر گردید.

مباشرت بنائی این موزه را میرزا یحیی خان معتمد الملک ( وزیر بنائی )بعهده داشته وی برادر میرزا حسین خان سپه سالار ( صدر اعظم ناصرالدین شاه ) و داماد شاه ( شوهر عزه الدوله خواهر ناصرالدین شاه ) بوده است . این بنا در زمان پهلوی دوم دستخوش تغییراتی شد و دیوارها و سقف آن به طرز بسیار زیبائی دارای تزئینات گچبری گردید و ازآن پس عنوان موزه مخصوص را به خود گرفت.اشیاء موجود در این موزه از نفیس ترین آثار به جای مانده از شاهان قاجار می باشد- که بخشی از این اشیا ء جزء مجموعه آثاری بوده اند که روزگاری در اتاق موزه ناصرالدین شاه قرار داشته اند – که یا از دوره های پیش به دست آنان رسیده و یا از طرف پادشاهان و هنرمندان هم عصر خویش به به ایشان هدیه شده و یا توسط خودشان و یا اطرافیانشان خریداری گردیده است.

کاخ اختصاصی

اتاق موزه (تالار سلام یا تالار تاجگذاری):

این تالار از همان آغاز کار به منظور تشکیل موزه بنا گردیده بود ولی سپس بعلت نقل تخت سلطنتی از موزه قدیم و تالار آینه بدین ساختمان و برگزاری سلام های خاص در آن کم کم نام تالار سلام به خود گرفت .

پیش از آنکه این تالار و تالار آینه که در جنب آن است احداث شود در محل آنها عمارتی وجود داشت که تالار الماسیه نامیده می شد و پیش از آنکه تالار الماسیه هم ساخته شود محل آن دیواری بود که عمارت آصف الدوله و سالار را از باغ گلستان جدا می ساخت.

نخستین موزه سلطنتی و دولتی در ایران که توسط ناصرالدین شاه تاسیس گردید در داخل عمارات سلطنتی و در یکی از تالارهای وسیع عمارت خروجی گلستان بود که بنای آن بین شمس العماره و گوشه شمال شرقی باغ قرار داشت ولی بعد ها شاه بر اثر مسافرت به اروپا (1290 ه.ق)و دیدن موزه ها و گالری ها بزرگ کشورهای غربی تصمیم گرفت که او نیز موزه ای شبیه به موزه های اروپائی در ارگ سلطنتی تاسیس و ایجاد نماید . بهمین منظور پس از بازگشت به ایران دستور داد که عمارات قدیمی سمت شمال باغ گلستان را خراب کرده اتاق موزه وسرسرا وحوضخانه و ملحقات دیگر آن را ساختند که اینک تقریباهمگی باقی هستند.

معماری اتاق موزه (تالار سلام ) تالار آینه و سرسرا و حوضخانه های مربوط به آنها یعنی نگارخانه فعلی و موزه مخصوص بوسیله حاجی ابوالحسن معمار نوائی ملقب به معمار باشی یا صنیع الملک اصفهانی و با مباشرت بنائی میرزا یحیی خان معتمد الملک –یحیی خان برادر میرزا حسین خان سپه سالار صدر اعظم ناصرالدین شاه و بانی مسجد سپه سالار و چهارمین شوهر عزه الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار بود- وزیر بنائی بوده است .چنین پیداست که بنای تالار موزه و دیگر قسمت های آن در سال 1293 ه.ق اتمام یافته ولی آرایش و تنظیم تالار موزه و چیدن اشیاء و آثار و نصب تابلوها و غیره سالها طول کشیده و بالاخره در سال 1296 ه.ق تقریبا به پایان رسیده است.

از قرار در تنظیم موزه و تعیین محل اشیاء و آثار و جواهرات و تابلوها خود ناصرالدین شاه نیز شرکت کرده و در آرایش تالار دخل و تصرف می نموده و تا چندین سال این کار همچنان ادامه داشته و شاه اوقات فراغت خود را صرف ترتیب موزه و بخصوص جواهرات آن می کرده است .

بنجامین نخستین سفیر آمریکا در ایران در کتاب خود به نام ایران و ایرانیان که مربوط به فاصله سال های 1300 ه.ق تا 1301 ه.ق است می نویسد :

” … عالی ترین قسمت عمارات سلطنتی ناصرالدین شاه همان تالار سلام است که از نظر ابعاد و جلال و شکوه خود یکی از عالیترین تالارهای دنیاست . سقف و دیوارهای آن بوسیله گچ بری تزئین گردیده است نظیر همان گچ بری هائی که در کاخ الحمراء نیز دیده می شود. کف تالار بوسیله کا شیهائی که با نقوش زیبا بصورت موزائیک درآمده مفروش شده است در وسط تالار میز بسیار بزرگی قرار دارد که تمام قسمت های آن بوسیله ورقه های زرین پوشیده شده و در دو طرف تالار صندلیهای دسته دار که آنها نیز از ورقه های طلا پوشیده شده اند چیده شده است ….”

در اوایل تاسیس موزه جدید علاوه بر نمایش آثار هنری ایران و اروپا و هدایائی که سلاطین کشورهای خارج برای شاهان ایران فرستاده بودند و اسلحه و زره شاهنشاهان سابق و آثار تاریخی و تابلوها و گلدانها و چلچراغها و ساعتها و مجسمه ها و غیره که بر روی میزها و پایه ها و برروی میزها و پایه ها و برروی دیوارها قرار گرفته بودند ، قسمت اعظم جواهرات پیاده و اشیاء و وصله های جواهر نشان سلطنتی نیز در تالار موزه در داخل قفسه های شیشه ای به معرض تماشا گذاشته شده بود که اینک همه آنها در بانک مرکزی ایران خود مخزن و موزه مستقل و بزرگی را تشکیل داده اند .

در ضمن قابل ذکر است که آخرین رویداد هائی که به نوعی در تاریخ این تالار ثبت گشته اند شامل تاجگذاری پهلوي اول ( 4 ارديبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوي دوم ( 4 آبان 1346 ه.ش ) می باشد .

تالارآینه:

این تالار در غرب تالار سلام و چسبیده به آن و در بالای سر در و ایوان سنگی جلو سرسرای کاخ قرار دارد و یکی از تالارهای مشهور کاخ گلستان است. پیش از آنکه این تالار ساخته شود در محل آن کلاه فرنگی چهلستون چوبی قرار داشت و پیش از آن نیز عمارتی بنام الماسیه وجود داشت .

تالار آینه همزمان با تالار سلام ( حدود سال 1291 ه.ق ) ساخته شده و اصولا جزو بنای موزه جدید محسوب می گردیده است و در آغاز انتقال اشیاء وآثار موزه قدیم به موزه جدید این تالار به تخت طاووس و تاج کیانی اختصاص داشت . طرح و معماری تالار سلام و تالار آینه و سرسراها و حوضخانه های مربوط به آن بوسیله حاجی ابوالحسن معمار باشی عهد ناصرالدین شاه ملقب به صنیع الملک انجام گرفته و مباشرت بنائی آن با میرزا یحیی خان معتمد الملک وزیر بنائی بوده است .

ساختمان تالار با آن که در حدود سال 1294 ه.ق پایان یافته بود ولی تزئینات و آینه کاریها و گچ بریهای آن تا سال 1299 ه.ق ادامه داشته است.

شهرت عمده تالار آینه علاوه بر موقعیت و تزینات آن بیشتر بواسطه تابلو رنگ و روغن تالار آینه است که مرحوم میرزا محمد خان کمال الملک غفاری به سال 1309 ه.ق از آن تهیه کرده که اینک در تالار سلامکاخ گلستان محفوظ است .

تالارعاج:

بعد از تالار آینه تالار یا عمارت عاج قرار دارد تاریخ ساختمان این تالار و حوضخانه زیر آن ( موزه حوضخانه فعلی ) کاملا معلوم نیست ولی محققا قبل از تالار سلام و تالار آینه انجام گرفته است .

تابلو آبرنگ بسیار زیبائی از محمود خان ملک الشعراء موجود است که وضع نمای بیرونی تالار را درسال 1286 ه.ق نشان می دهد و از روی تصویر پیداست که تالار دارای سه ارسی سه دری بزرگ و ایوانی باشش ستون ظریف و یک راه پله از سمت مغرب بوده است .

بنا به گفته اعتماد السلطنه در روزنامه ایران بسال 1296 ه.ق این بنا مزین به آثار و اشیاء اهدائی دربار اروپا به دربار قا جار بوده بعد ها یعنی در همان سالهای سلطنت ناصرالدین شاه در وضع ظاهر بنای تالار تالار عاج تغییراتی داده ایوان آنرا بداخل تالار انداخته نما و پنجره های آنرا هم سطح و قرینه با تالار سلام ساختند.

تالار ظروف:

بنای اين ساختمان که بر روی بقایای عمارات قاجار و در شمال ساختمان سفره‌خانه ايجاد شده، در سال 1344شمسی به پايان رسيده است. برخی از هدایایی كه سلاطين اروپایی به شاهان قاجار اهدا كرده بودند، از اتاق موزه (تالار سلام) به اين عمارت انتقال داده ودر داخل ویترین هایی كه به اين جهت ساخته شده بود قرار گرفت.

از جمله ظروفی که در این موزه قرار داده شده اند می‌توان به سرويس چینی مربوط به جنگهای ناپلئون بناپارت‚ سرويس اهدایی نیکلای اول امپراتور روسیه، سرويس جواهر نشان اهدایی ملكه ويكتوريا و سرويس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشیت اهدایی الكساندر سوم و سرويس چینی اهدایی ويلهلم به وليعهد وقت دولت ايران اشاره کرد.

تالار برلیان

پیش از احداث تالار برلیانکاخ یا تالار بلور در جای آن قرار داشت. در باره تالار بلور که از بناهای دوران فتحعلی شاه شمرده می

شد در کتابها و نوشته ها جز نام و اشاره ای مختصر مطلبی نمی توان بدست آورد تصویری نیز از آن بجای نمانده که طرح و شکل بنا را بتوان از روی آن تشخیص داد گویا بعلت داشتن آینه کاریهای فراوان یا به سبب نصب حوض بلور هشت ضلعی و چلچراغ هایی که امپراتور روسیه الکساندر اول برای فتحعلی شاه فرستاده بود این تالار بنام بلور خوانده شده است. تا آنجا که اطلاع داریم این تالار مسلما تا سال 1300 هجری قمری پابرجا بوده است زیرا اعتماد السلطنه در نوشته های خود چندین بار بوجود این تالار در آن تاریخ اشاره کرده است . در زمان ناصرالدین شاه که بعلت کهنگی و فرسودگی بناهای قدیم ارگ اغلب آنها را ویران کرده بجایش ساختمان های جدیدی می ساختند این تالار را نیز خراب کرده و در جایش تالاری بنام

تالاربرلیان بوجود آوردند ولی گویا کف تالار جدید را برروی پی های همان تالار بلور نهادند و بهمین علت هم نتوانستند کف آنرا باندازه کف سایر تالارها بالا ببرند. چون به سال 1318 ه.ق در زمان سلطنت مظفرالدین

شاه در بنیاد ساختمان تالار شکستی افتاده بود در ساختمان آن تعمیرات فراوانی کرده بر تزئینات و شکوهش افزودند و این موضوع از مضمون اشعار کتیبه سنگی بیضی شکل که در جبهه نمای تالار حک و نصب گردیده است بدست می آید.

تابلو رنگ و روغنی بسیار پر کار و زیبائی از تالار برلیان پیش از تعمیرات و تغییرات عهد مظفرالدین شاه بوسیله ابوالحسن خان ثالث ( یحیی خان فرزند ابولحسن خان صنیع الملک غفاری ) به سال 1305 ه.ق ساخته شده که اکنون در کاخ گلستان در تالار سلام به دیوار آویخته است. در زیر این تابلو که بخوبی وضع داخل تالار و آینه کاریها و چلچراغ ها و اثاثه آن را نشان میدهد چنین نوشته شده است:” حسب الامر بندگان اعلیحضرت شاهنشاهی ارواح العالمین فداه اطاق مبارکه برلیان بدست خانه زاد ابولحسن خان تشکل یافت 1305 “

موزه حوضخانه

سفر پادشاهان قاجار به اروپا كه با سفر ناصرالدين شاه قاجار(شنبه 21 صفر سنه 1290 ه.ق برابر با 30 فروردین 1252 ه.ش) آغاز مي گردد در حقيقت نقطه عطفي در تاريخ حوضخانه مي باشد هم بواسطه اينكه اين مكان در همان سال ها و بعد از بازگشت ناصرالدين شاه دچار تحول در معماري مي گردد و كاملا به شيوه اي اروپائي باز پيرائي مي گردد و هم اينكه بعد از سالها( حدود 130 سال) مزين به آثاري مي شود كه يادگار آن تاثير گذاري است . تاثيري كه تمامي چهره كاخ گلستان را از معماري و عناصر وابسته به آن( مانند كاشيكاري و …)تا خصوصي ترين جنبه ها( پوشش زنان حرم و …)را متاثر از خود مي سازد . هر چند كه آغاز سفر فرنگ بسيار پيچيده تر از يك عزم ساده شاهانه است و بايد دلايل آنرا در عدم توفيق در پيشرفت داخلي و در جا زدن ممالك شرقي از طرفي، و نشر معارف و علوم مغرب زمينيان از ديگر سو و اين نكته كه پادشاهان قاجار درك كردند كه آن سوي مرز جرياني در كار است كه بايد شناخت و به كار گرفت، جستجو كرد.

ناصرالدين شاه ترويج صنايع و حرف را در ايران به شكل محدود آغاز كرد، به دور از دمكراسي و آزادي هاي مدني مغرب، مي پنداشت مي شود بدون كم كردن قدرت خويش علوم جديد را به خدمت بگيرد. آرزوي پيشرفت بدون در نظر گرفتن حقوق ملت ميسر نگرديد، ناصرالدين شاه ترور شد – جمعه 17 ذي القعده 1313ه.ق برابر با 12 اردیبهشت1275 ه.ش -ترور ناصرالدين شاه روند رو به توسعه اصلاح طلبي در ايران را گسترش داد و سيستمي را كه وي بر اساس خودكامگي طرح ريخته بود را ويران ساخت، جانشين وي روند تغییرات و لزوم آن را دریافت و نسبت به این نکته آگاهی حاصل کرد که روند اصلاحات در ایران گریز ناپذیر است، اين وقايع و تغییرات اساسی در معادلات دنیا مانند شكست امپراتوري روسيه- ابرقدرت آن زمان-از ژاپن-كشوري كه اصلاحات را هم زمان با ايران شروع كرده بود-مظفرالدين شاه را راغب به امضاي فرمان مشروطه نمود-14 جمادي الثاني 1324 ه.ق برابر با 14 مرداد 1285 ه.ش-كه به نظر مي رسد اين حركت وي بيشتر ناشي از اقتضاي روزگار و زمانه بود تا اراده ملوكانه.

مظفرالدين شاه به مانند پدر، 3 سفر فرنگستان را در كارنامه خودداشت و هر چند كه روزنامه هاي وقت عنوان كليشهاي “….. مجاهدت نفس نفيس همايون و مشاهدات نظر مبارك در جلوگاه نتايج و آثار علوم و فنون و بدايع و صنايع ملل و دول متمدنه ….” و اخذ اين صنايع را كه از زمان ناصري سبب عمده سفر به دول اروپا ذكر گرديده را هميشه قبل از سفر با سمه و منتشر مي ساختند، ولي واقعيت اين است كه مظفرالدين شاه به مانند پدرش ناصرالدين شاه نه تنها فنون و بدايع آن كشورها را درست نديد بلكه پولي را كه با قرضه جلب كرده بود، صرف خوش گذراني خود و اطرافيان خود نمود.

اشياء حوضخانه كه مي توانستند امروز يادگاري باشند از نقطه عطفي در جهش به سوي توسعه اين مملكت متاسفانه امروز يادآور هدف و منظوري است كه متحقق نگرديد.واقعيت امر اين است كه بر پائي و چيدمان آثار حوضخانه از همان ابتدا با رويكرد تاريخي اين آثار همراه بوده و مد نظر قرار گرفته شده است در نتيجه در انتخاب تابلوها اين فرض بر جنبه زيبائي شناختي آثار تفوق پيدا نموده و كاملا مشهود و هويدا است، براي كار بر روي اشياء به دو جنبه شناخت و تحليل اشياء توجه گرديد، اين پژوهش ها در جهت دريافت و ثبت اطلاعات از اشيائي انجام گرديد كه تقريبا در مدت ده سالي كه از افتتاح حوضخانه – 1376 ه.ش- مي گذرد و حتي قبل از آن و در طي ساليان دور حركتي ارزشمند و درخوري جهت پژوهش و ساماندهي و بالطبع معرفي اين اشياء و اين بخش انجام نگرديده بود.

با بررسي سفرنامه ها و مطالعه در تاريخ آثار و شخصيتها به اين نكته دست يافتيم كه آثار موجود در حوضخانه بيشتر مربوط به دوران ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار است ، هم بواسطه اينكه اين دو پادشاه مجموعا 6 سفر خارجي را به انجام رسانيده بودند و هم اينكه نزديك به 60 سال–1264 لغایت 1324 ه.ق برابر با 1227 لغایت 1285 ه.ش – از تاريخ حكمراني سلسله قاجار را به خود اختصاص مي دهند.

كار پژوهشي در مورد تعداد كمي از آثار و برخي از جزئيات در حال انجام است و علاوه بر روش هاي بكار گرفته شده ، مكاتبه با مراكز معتبر دنيا – موزه ها و مراكز پژوهشي و…و تبادل اطلاعات با اين گونه مراكز جزء برنامه هاي آينده خواهد بود .

حوضخانه به تحقيق در دوره ناصری و احتمالا در سال1280 ه. ق – 1242 ه.ش – بنا گرديده است . البته شواهد امر حاكي از آن است كه بعد از بازگشت از سفر اول فرنگ ناصرالدين شاه در سال 1290 ه.ق – 1252 ه.ش – تغييراتي عمده در اين عمارت داده شده است، معماراني كه در اين تغييرات دخيل بوده اند هنوز شناسائي نشده اند ولي دور از ذهن نيست كه حاجي ابوالحسن معمارنوائي – ملقب به معمار باشي يا صنيع الملك اصفهاني- با مباشرت بنائي ميرزا يحيي خان معتمد الملك-يحيي خان برادر ميرزا حسين خان سپه سالار صدراعظم ناصرالدين شاه و باني مسجد و مدرسه سپه سالار و چهارمين شوهر عزه الدوله خواهر ناصرالدين شاه بوده است. – در اين خصوص دستي داشته اند، اين تغييرات بيشتر در جهت هماهنگ كردن نماي بيروني تالار عاج با بناهاي جديد الاحداث سلام و آينه انجام گرفت بدين شكل كه حالت ايوان دار بودن تالار عاج و حوضخانه آن را از بين برده و آن را به فضاي تالار اضافه نموده اند ، اين را از ستون هاي موجود در تالار عاج – كه مقدار جلو رفتگي را نشان مي دهد – و همچنين تصاوير برجاي مانده از وضعيت قبلي مي توان بازشناخت. اما اينكه اطلاق نام حوضخانه به چه مكان هائي روائي دارد حرف و حديث بسيار است ولي بايد در نظر داشت اين نام را مي توان به مكان هائي اطلاق كرد كه نوعي خاص از معماري را بكار مي گيرند.از كاربرد دقيق اين بنا در زمان قاجار بواسطه فقدان اسناد و مدارك معتبر نمي توان به درستي پاسخ گفت مگر آنكه به همان رويه گذشته كه كاربرد حوضخانه را منحصر به مكاني با هوائي خنك كه جهت استراحت استفاده مي شده است منحصر كنيم . قضيه در زمان پهلوي كمي متفاوت است مستندات شفاهي كه غالبا از افرادي كه در اين مكان كار مي كرده اند دال بر اين است كه اين مكان در زمان پهلوي دوم جهت برگزاري اعياد و مراسم مذهبي مورد استفاده قرار مي گرفته است .

عمارت شمس العماره

گویا ناصرالدین شاه بر اثر دیدن تصاویر بناها و آسمان خراش های کشورهای اروپایی تمایل پیدا می کند بنای مرتفعی نظیر بناهای فرنگستان در پایتخت خود ایجاد نماید تا از بالای آن بتواند منظره شهر تهران و دورنمای اطراف را تماشا کند. البته در این میان، احداث این بنا را به عنوان یک شاخص مهم شهری هم زمان با احداث خیابان ناصریه(ناصرخسرو)را نیز نمی توان نادیده گرفت.

ساخت بنا در سال 1280 ه.ق آغاز و پس از سه سال در سال 1283ق به پایان رسید. ساختمان دو برج هم شکل دارد که آینه کاریها و نقاشی ها و گچ بری های ازاره ها، دیوارها و سقف های آن از حیث نمایش شیوه های متنوع تزئینات داخلی بناها در ایران بی نظیر است. این بنا پس از مرمت های لازم در سال 1350ش به سرپرستی استاد محمد کریم پیرنیا و همچنین مرمت های سالهای اولیه دهه هشتاد خورشیدی از سال 1378ش جهت بازدید عموم گشایش یافت.

موزه عکسخانه

سابقا در میان حوضخانه، حوضی مرمرین وجود داشته و آب بوسیله نهری از کاشی آبی در آن جاری می شده است و اینک برای جلوگیری از نفوذ رطوبت و انهدام بنا سالهاست جریان آب آن قطع گردیده و تامین آب آن بنحوی دیگر انجام پذیرفته است .پادشاهان دوره قاجار معمولا اگر در ایام تابستان به سببی در تهران بودند و به ییلاق نمی رفتند از این حوضخانه نیز استفاده می کردند. بنابر نوشته معیرالممالک در زمان ناصرالدین شاه در حوضخانه این عمارت( موزه عکس خانه فعلی )” انواع طیور زیبا …. رها کرده بودند. در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفس هائی ساخته و پرندگان بسیار از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه دادن به آنها شاه آمده به تماشا می ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز بدام آوردن آنها میراند.”

موزه عكس‌خانه مجموعه ای از عکس های دوره قاجار را همراه با وسايل عکاسی آن زمان به نمايش می‌گذارد. محل موزه عكس‌خانه بعد از مرمت های فراوان به صورت فعلی درآمده است.

مجموعه عکس های آلبوم خانه كاخ گلستان که این موزه بیانی مختصر از آن است دومين مجموعه بعد از مجموعه سلطنتی انگلستان می باشد. ناصر الدين شاه خود به فن عکاسی علاقه فراوان داشته و عکسهایی كه خود او برداشته به همراه عکس هایی كه دست خط او روی آن وجود دارد در موزه عكس‌خانه به نمايش گذاشته شده است.

عمارت بادگیر

عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه در ضلع جنوبی باغ گلستان ساخته شده ولی در زمان ناصرالدین شاه توسط حاج علیخان حاجب الدوله تصرفات عمده ئی در آن انجام گرفت وبشکل امروزی درآمد وحتی این تغییرات و تصرفات در سالهای بعد نیز ادامه یافت. با مقایسه تابلوهای آبرنگ بسیار زیبائی که محمود خان ملک الشعراء در سالهای1278و1281ه.ق از این عمارت نقاشی کرده و عکسهائی که بعد ها ازآن گرفته شده است می توان چگونگی بعضی از این تغییرات را معلوم داشت . عمارت بادگیر گذشته از گوشواره های زیبا و بالاخانه ها و دهلیزها دارای تالار بزرگی است که ارسی ها و ستونها و دیواره ها و سقف آن تماما با نقاشی و زرنگاری و آینه کاری و گچ بری و منبت کاری و مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالارهای پر کار و زیبا و جالب عمارت سلطنتی قدیم بشمار می رود.

تالار شاه نشین این بنا که بخش اصلی عمارت ( از دو طرف توسط هشتی ها ) می باشد، مزین به نه ارسی زیبا است. تزئینات

دیگر عبارتند از : دو ستون گچی مار پیچ نقاشی شده به سبک دوره زندیه ، ازاره های مرمرین نقاشی شده ، کفپوش معرق هفت رنگ با طرح بته جقه و زرد رنگ و دیوارها و سقف آینه کاری و نقاشی شده است.

در زیر تالار و عمارت مزبور حوضخانه وسیعی وجود دارد ( عکسخانه فعلی ) که در چهار گوشه آن چهار بادگیر بلند از کاشی های معرق آبی و زرد و سیاه با قبه های زرین قرار گرفته و هوای حوضخانه و تالار و اتاقها بوسیله آنها بخوبی خنک می شود.پادشاهان قاجار معمولا اگر در ایام تابستان در تهران بودند و به ییلاق نمی رفتند از این حوضخانه استفاده می کردند و تاج گذاری مظفرالدین شاه (1313 هجری قمری) نیز که مصادف با تابستان و گرمای شدید تهران بود در تالار همین عمارت بر روی تخت طاووس برگزار گردید . بنا بر نوشته معیر الممالک در زمان ناصرالدین شاه در حوضخانه این عمارت ” انواع طیور زیبا ….. رها کرده بودند ، در یک طرف عمارت مزبور نیز لانه و قفس هائی ساخته و پرندگان بسیار از هر قبیل در آن گرد آورده بودند و گاه هنگام دانه دادن به آنها شاه آمده به تماشا می ایستاد و با همراهان سخن از صید طیور و طرز بدام آوردن آنها می راند”.

عمارت الماس

بنیاد و اساس این تالار در زمان فتحعلی شاه نهاده شده و شکل و تقسیمات و درها و پله ها و مقرنس کاری های آن شیوه ساختمانهای زمان او را دارد ولی در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزئینات آن داده اند. این بنا به سبب آینه کاریهای داخلیش بنام عمارت الماس خوانده شده و شامل یک تالار بزرگ و اتاقهای گوشواره و دهلیزها و بالاخانه هاو پستوهای متعددیست. در زیر تالار نیز حوضخانه یا زیرزمین وسیعی وجود دارد. در سه طرف تالار بالاتر از رف ها بسبک بناهای عهد فتحعلی شاه سه ایوانچه آینه کاری مقرنس و طاقنماهای باریک و کشیده ساخته شده و سمت شمالی تالار با ارسی های بزرگ که دارای شیشه های رنگین زیبائی است پوشیده شده است اغلب طاقها و طاقنما های جناغی این تالار را مانند بسیاری از طاقهای دیگر کاخ گلستان در عهد ناصرالدین شاه به طاقهای قوسی یا رومی تبدیل کرده و دیوارهای تالار را با انواع کاغذ دیواری خارجی پوشانیده اند.

قدیمیترین اثر در تالار مقرنسهای آینه کاری شده ایوانچه سمت جنوبی تالار است که از بقایای آثار عهد فتحعلی شاه است.

موزه مردم شناسی (کاخ ابیض)

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه سلطان عبدالحمید پادشاه عثمانی مقداری اثاثیه عالی و گرانبها از جمله چند دست مبل استیل لوئی شانزدهم و پرده های مخملی و دو قطعه آینه با قاب و پایه ها و مجسمه های برنزی و مطلای زیبا و چند قطعه قالی بافت ترکیه برای شاه ایران هدیه فرستاد . چون در آن هنگام تقریبا همه کاخها و تالارهای سلطنتی از تابلو ها و اثاثیه متعدد پر وآراسته شده و جائی برای نهادن و نصب هدایای سلطان عثمانی باقی نمانده بود، از اینرو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه گلستان که سابقامحل کلاه فرنگی یا برج آغا محمد خانی بود، کاخ جدیدی بنا نموده هدایای سلطان را در آن جای دهد. با آنکه مسلم است کاخ ابیض در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شده ولی تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست و لی با توجه به نوشته ای بر روی یکی از کاشی های نصب شده در عمارت: ” حسب الامر جناب جلالتماب آقای امین الملک دام اقباله عمل جان نثاران مهدی و صادق کاشی 1308 ” می توان گمان برد که تاریخ بنای خود کاخ نیز در همین سالها بوده است . دکتر فووریه طبیب مخصوص که در فاصله سالهای 1306 و1309 ه.ق در ایران بود در کتاب خود با آوردن مطلب: ” و عمارتی که بتازگی به سبک معماری عهد لوئی شانزدهم در سمت مغرب ساخته شده است”، تا حدی این موضوع را تائید می کند.گفته اند که نقشه کاخ جدید را خود ناصرالدین شاه کشیده و ابعاد تالار بزرگ آنرا مطابق عرض و طول بزرگترین قالی سلطان قرار داده است.

بهرحال چون ساختن بنای آن بانجام رسید به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه بناهای قرن هیجدهم اروپا گچبری و نماسازی شده و پله ها و ازارهای سرسرای کاخ نیز از مرمر سفید و رگه دار بود ” قصر ابیض ” نامیده شد.

پس از اتمام بنا ناصرالدین شاه دستور داد قالی بزرگ سلطان عثمانی را در تالار روبروی هم نصب کردند و ضمنا مقداری از تابلوهای رنگ و روغنی بزرگ از صورت پادشاهان و ملکه های کشور های مختلف اروپا را که در سفرهای فرنگستان بعنوان یادگار بشاه ایران داده یا بعدا فرستاده بودند در تالار مذکور جابجا نصب کردند و بدین گونه تالاری با شکوه و در خور پذیرائی پادشاهان بوجود آمد و آنرا ” تالار عبدالحمید ” نام گذاری کردند.کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به محل اشتغال صدر اعظم ها اختصاص یافت و رئیس الوزراءها و نخست وزیرهای دولت های بعد نیز مقر حکومت خودشان را در همین کاخ قرار دادند و جلسات هیئت وزراء نیز در تالار ” سلطان عبدالحمید ” تشکیل می یافت.

در حدود سال 1332ه.ش که نخست وزیری از این مکان به خیابان کاخ منتقل شد کاخ ابیض در اختیار هنرهای زیبای کشور قرار گرفت و تعمیرات مختصری در آن بعمل آمده بمحل تشکیل نمایشگاه های موقتی و مرکز فعالیتهای اداره کل موزه ها و فرهنگ عامه اختصاص داده شد . از جمله نمایشگاه هایی که سال 1336 در این موزه برگزار گردید.

نخستین نمایشگاه پوشاک زنان ایران بود. بعد از تشکیل وزارت فرهنگ و هنر و انتقال اداره فوق به محل جدید خود و همزمان با تاجگذاری پهلوی دوم در سال 1346 ه.ش در وضع نمای غربی و اتاق های طبقات پائین کاخ مطابق با شیوه اصلی بنا تغییرات و تعمیرات عمده ئی انجام گرفت و از انهدام و ویرانی آن که بعلت رطوبت و کهنگی ساختمان پیش آمده بود به کلی جلوگیری گردید. و در سال 1347 ه.ش به موزه مردم شناسی اختصاص یافت.

تاسیس موزه مردم شناسی به سالهای آغازین دوران پهلوی باز می گردد. فرمان تاسیس این موزه در سال 1314 شمسی توسط رضاشاه پهلوی صادر گردید. پس از صدور این فرمان، کارشناسانی جهت جمع آوری اشیاء و لوازم زندگی مردم شهرها، روستاها و اقوام مختلف، به اقصی نقاط کشور اعزام شدند. در مهرماه سال1316 هجری شمسی، پس از تلاش زیاد این موزه در ساختمانی واقع در خیابان بوعلی که هم اکنون محل انجمن آثار و مفاخر ملی ایران می باشد، گشایش یافت.

موزه مردم شناسی یکی از قدیمی ترین و غنی ترین موزه های مردم شناسی در سطح کشور است.

این موزه در دو طبقه و از بخشهای متنوعی تشکیل می شود:

طبقه هم کف شامل بخش اداری و تالارهای نمایش است.

طبقه دوم علاوه بر پوشاک مناطق مختلف ایران، پوشش مردان و زنان قاجار و موارد دیگر در معرض تماشای بازدیدکنندگان می باشند.

منبع: http://www.golestanpalace.ir/

گالری