اقدامات ایران در راستای مقابله با پدیده کودکان کار

مقدمه

ماده 4 اعلامیه جهانی حقوق بشر[1]، هرگونه برده‌داری و اشکال متعدد آن را ممنوع اعلام کرده است. منع بردگی یک قاعده آمره در حقوق بین‌الملل است و هیچ توافق و مقرراتی چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی نمی‌تواند استثنائی بر آن باشد. اما در عصر کنونی، برده‌داری اشکال جدیدی یافته است که با اشکال قرون گذشته بسیار متفاوت می‌باشد؛ کار اجباری، اسارت به دلیل بدهی، کار کودکان در شرایط دشوار و استثماری، بردگی جنسی و ازدواج اجباری همگی نمونه‌هایی از این دست هستند.[2] کار اجباری کودکان که با پدیده موسوم به کودکان کار پیوند می‌خورد، جزو عینی‌ترین اشکال برده‌داری مدرن تلقی می‌شود که در جوامع صنعتی و غیرصنعتی به صورت محسوس قابل مشاهده است.

«کار کودکان و حمایت از آن‌ها یکی از اولین مواردی است که قواعد بین‌المللی نسبت به آن وضع گردیده است».[3] با توسعه نظام بین‌الملل حقوق بشر و توجه به حقوق کودک، حساسیت‌های بسیاری در زمینه شرایط مطلوب زندگی کودکان وجود دارد و براساس موازین بین‌المللی، دولت‌ها موظف به تضمین حقوق کودک در همه ابعاد فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی می‌باشند. براساس تعاریفی که از پدیده کار اجباری کودکان و مفهوم کودکان کار وجود دارد، اقدام دولت‌ها برای جلوگیری از رشد یا ریشه‌کن سازی این پدیده‌ها در راستای تضمین عادلانه و مساوی حقوق کودک، ضروری می‌باشد. یادداشت حاضر، به بررسی اقدامات و ظرفیت‌های موجود در ایران برای مقابله با پدیده کودکان کار و در عین حال ارزیابی وضعیت عینی می‌پردازیم.

ارزیابی مفهوم کودک کار

در معنایی کلی، کودک کار به کودکی گفته می‌شود که بیرون از محیط خانه به کار مشغول است؛ اما در معنای خاص، «کودک‌کار به کودکی اطلاق می‌شود که به واسطه فقر، مشکلات اقتصادی، فرهنگی یا توسط باند و مافیا به مدت طولانی و مستمر به کار گرفته می‌شود. کودکان‌کار معمولا در معرض آسیب‌های جسمی، روحی، روانی و اجتماعی قرار دارند. از تحصیل محروم هستند و به نیازهای کودکی آن‌ها توجهی نمی‌شود. همچنین خطرات زیادی آن‌ها را تهدید می‌کند».[4] همچنین برخی برای تفکیک دقیق‌تر، اصطلاح کودکان خیابانی را در مقابل کودکان کار مورد اشاره قرار می‌دهند؛ تفاوت این دو مفهوم آن است که کودکان خیابانی برخلاف کودکان کار، پس از انجام فعالیت خود، از داشتن محیط خانواده و کاشانه محروم هستند و محل امنی برای گذراندن شب ندارند.[5] با این‌حال، ضمن توجه به این تفکیک، در این یادداشت، موضوعات مطروحه با کودکان کار شامل کودکان خیابانی نیز می‌شود. باتوجه معنای کودکان کار، این مفهوم با پدیده کار اجباری کودکان قرابت مفهومی بسیار نزدیکی پیدا می‌کند. سایر ابعاد عینی‌تر این فعالیت‌های اجباری شامل نبود دستمزد کافی برای تامین نیازهای ضروری و حضور در محیط‌های ناسالم و خطرناک می‌باشد. برخی سودجویان و استثمارگران با تحت فشار قراردادن این گروه، آنان را به انجام کارهایی نظیر تکدی و حتی دخالت در اعمال خلاف قانون نظیر خرید و فروش مواد مخدر و حتی بهره‌کشی جنسی وادار می‌سازند.

موازین بین‌المللی

اعلامیه حقوق کودک 1959، بر حمایت از کودکان در برابر ظلم و استثمار و انجام کارهایی که به سلامت وی آسیب می‌زند، ‌تأکید دارد.[6] براساس ماده 32 کنوانسیون حقوق کودک[7]، «کودکان می‌بایست دربرابر انجام کارهایی که برای آموزش، سلامت یا رشد آنها خطرناک یا مضر است، حمایت شوند. اگر کودکان کار می‌کنند، حق دارند در امنیت باشند و به طور عادلانه دستمزد بگیرند». همچنین براساس کنوانسیون مذکور، کودکان باید از دخالت در تولید غیرمجاز مواد قاچاق به دور باشند[8] و باید در برابر کلیه اعمال و فعالیت‌هایی که به بهره‌کشی از ایشان می‌انجامد، مورد حمایت دولت‌ها قرار بگیرند.[9] همچنین مقاوله‌نامه‌ها و توصیه‌های سازمان بین‌المللی کار در راستای حقوق کودکان، موازینی را مقرر کرده‌اند و محدودیت‌های سنی و عملی برای افراد زیر 18 سال درنظر گرفته‌اند؛ ازجمله کنوانسیون حداقل سن کار[10] و کنوانسیون محو بدترین اشکال کار کودکان[11].

وضعیت عینی ‌مسئله کودکان کار در ایران

آمارها درباب تعداد کودکان کار در ایران دقیق نیست. همچنین موضوع رعایت تفکیک میان کودکان کار و کودکان خیابانی نیز در آمارها دیده نمی‌شود. ‌مثلاً براساس گزارشی در سال 1403 و به نقل از مرکز تحقیقات مجلس، تعداد کودکان کار ایران در بازه‌ای بین یک میلیون و ششصد هزار نفر تا دو میلیون و صدهزار نفر برآورد شده است. این گزارش برپایه آمارهایی که در سال 1399 جمع شده است، می‌گوید 37% کودکان کار در ایران تبعه افغانستان هستند و درمقایسه، حدود 66% کودکان کار در تهران، تبعه افغانستان محسوب می‌شوند. دراین بین از حضور اتباع پاکستان در بین کودکان کار ایران نیز صحبت شده است.[12] در این آمار، مشخص نیست که چه تعداد از این کودکان شرایط وخیم‌تر اجتماعی و رفاهی داشته و یا اینکه چه تعداد اشتغال به کارهای کاذب و خلاف داشته و یا چه تعداد از این آمار، کودکان خیابانی هستند. مطابق نظر یک فعال اجتماعی در ایران، مقامات رسمی تعداد کودکان کار را حدود چهارده‌هزار نفر اعلام کرده‌اند، ‌درحالی‌که آمارها باید بالاتر از این رقم باشد.[13] رئیس کارگروه کودکان کار و خیابان شورای اجتماعی وزارت کشور جمهوری اسلامی ایران در سال 1402، آمار کودکان خیابانی در ایران را ‌صرفاً بین دوازده تا پانزده‌هزار نفر اعلام کرده است.[14]

گفته شده است وضعیت کودکان کار در ایران، پیچیده و چندبعدی بوده و کودکان کار در ایران اغلب در شرایط نامطلوب و خطرناکی به سر می‌برند و این موضوع می‌تواند تأثیرات منفی بلندمدتی بر سلامت جسمی و روانی آن‌ها داشته باشد.[15] طبق گفته‌های یک مقام مسئول، «کودکان خیابانی بخش کوچکی از کودکان کار را تشکیل می‌دهند و بخش قابل توجهی از کودکان کار اصطلاحاً در معرض دید نیستند و عموماً در کارگاه‌ها یا اماکنی مشغول به فعالیت هستند که امکان نظارت مستقیم و مستمر روی آنها وجود ندارد».[16]

ظرفیت‌های قانونی در رابطه با کودکان کار در ایران

ایران یکی از کشورهای پذیرنده توافقات و تصمیمات بین‌المللی در حوزه حقوق کودکان بوده است؛ ایران عضو کنوانسیون حقوق کودک می‌باشد و در سال 1999، به توصیه‌نامه منع بدترین اشکال کار کودک 1999، در سال 2002، مقاوله‌نامه ممنوعیت کار کودک و اقدام برای محو بدترین اشکال کار کودک (معروف به کنوانسیون ‌محو بدترین اشکال کار کودک) 1999 را ملحق شده است.[17]

در ایران، قوانین ملی در ارتباط با پدیده کودکان کار، کار اجباری کودکان و کودکان خیابانی وجود دارد؛

1-‌آیین‌نامه ‌سامان‌دهی کودکان خیابانی، مصوب 1384[18]؛ براساس این ‌آیین‌نامه، مجموعه‌ای از نهادهای کشور موظف به انجام اقداماتی در راستای ‌سامان‌دهی و حمایت از کودکان خیابانی هستند. توانمندسازی و آموزش مهارت به این کودکان نیز در ‌آیین‌نامه مربوطه، ‌پیش‌بینی شده است. می‌توان گفت این ‌آیین‌نامه، ‌مهم‌ترین مصوبه قانونی در ارتباط با موضوع کودکان کار و کودکان خیابانی است.

2-قانون حمایت از اطفال و نوجوانان، مصوب 1399؛ این قانون موادی را درباره مقابله با بهره‌کشی اقتصادی و جنسی از کودکان، کودک‌آزاری و مداخله فوری قوه قضاییه در ارتباط با جلوگیری از بزه‌دیدگی کودکان و نوجوانان درگیر با پدیده‌های فوق دارد و مجازات‌های کیفری نیز در ارتباط با افراد خاطی و سودجو در بردارد. همچنین این قانون، قوه قضاییه را موظف به اختصاص شعب ویژه دادسرا و دادگاه‌های کیفری در رابطه با موضوع اطفال و نوجوانان کرده است. به موجب این قانون، مددکاران بهزیستی نیز نقش پررنگی را برعهده دارند.

3-قانون کار [19]1369؛ مواد 79 تا 84 این قانون در ارتباط با کار نوجوانان و اصولی است که کارفرمایان موظف به رعایت آن می‌باشند. براساس این مقررات به کار گماردن افراد زیر 15 سال در کارهای عادی و به کار گماردن افراد زیر 18 سال به مشاغلی که برای آن‌ها آسیب به سلامتی و اخلاق را در پی دارد ممنوع است. همچنین انجام آزمایش‌های پزشکی در بدو استخدام ایشان لازم است و انجام کار شبانه و کارهای سخت برای ایشان ممنوع می‌باشد.

اقدامات اجرایی ایران در رابطه با پدیده کودکان کار

در کشور، نهادهای متعددی برای حل و فصل مسائل مرتبط با کودکان کار وظایفی را عهده دارند؛ سازمان بهزیستی کشور ‌مهم‌ترین نهاد در این راستاست که وظیفه دارد با همکاری نهادهای مربوطه، به توانمندسازی، نگهداری و حمایت از کودکان و نوجوانان موضوع قانون حمایت از اطفال و نوجوانان اقدام نماید. وزارت کشور، وزرات تعاون، کار و رفاه اجتماعی، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران، وزارت دادگستری و شهرداری‌ها، دیگر نهادهای مسئول هستند و باید با سازمان بهزیستی همکاری ‌مؤثر نمایند. با توجه به این ظرفیت‌ها، کمبودی در زمینه اجرایی دیده نمی‌شود. اهم اقدامات مشترک صورت‌گرفته توسط این ارگان‌ها، ساماندهی و جمع آوری کودکان کار، دادن مشاوره، آموزش و پرورش، حمایت مادی و معنوی و برخورد با سودجویان بوده است.

‌اخیراً، نهادهای ذی‌ربط ازجمله وزارت کشور به ایجاد کمیته‌ها و کارگروه‌های تخصصی در ارتباط با کودکان کار مبادرت ورزیده‌اند و همچنین، دوره‌های مهارت ورزی ازجمله مهارت‌های فنی برای کودکان و نوجوانان درگیر برگزار کرده‌اند. کارگروه «کودکان کار و خیابان» وزارت کشور از جمله این کارگروه‌هاست. این کارگروه در زمینه مشاوره رایگان به کودکان کار و خانواده‌های آنان، اقداماتی کرده است و همچنین، در راستای مقابله با سودجویان و مافیای کودکان کار، توافقاتی را با نیروی انتظامی و قوه قضاییه انجام داده است.[20] استانداری‌های ایران که زیرمجموعه وزرات کشور محسوب می‌شوند، در مقابله با پدیده کودکان کار نقش به سزایی دارند؛ به عنوان مثال، در بخش فرهنگی استانداری البرز، 3300 دانش‌ آموز که در دسته کودکان کار قرار داشتند، مورد حمایت قرار گرفتند.[21] برگزاری نشست در راستای آگاه‌سازی نیز از جمله اقدامات مهم صورت گرفته می‌باشد؛ به عنوان مثال، برگزاری نشست نگاه جامع به نحوه مواجهه با کودک کار و کار کودک توسط اداره کل بهزیستی استان اصفهان در سال 1402 شایان ذکر است.[22]

بنا به گفته سرپرست دفتر امور آسیب‌دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در سال 1401، این سازمان با تهیه دستگاه‌های اسکنر عنبیه، به ثبت و شناسایی کودکان خیابانی می‌پردازد و رضایت آن‌ها نیز در این رابطه جلب می‌گردد.[23] همچینن ‌تأکید می‌شود که سازمان‌های ‌مردم‌نهاد در ایران، نقش مهمی در کمک و مساعدت به کودکان کار و خیابانی دارند؛ به عنوان مثال، انجمن حمایت از کودکان کار، فعالیت‌های مختلفی در این عرصه داشته است.[24]

توصیه‌ها

1-نهادهای دولتی همکاری‌های خود را با سازمان‌های ‌مردم‌نهاد در راستای مقابله با افزایش آمار کودکان خیابانی و پدیده کار اجباری کودکان بهبود ببخشند.

2-سازمان بهزیستی کشور، ظرفیت‌های خود را در این رابطه گسترش بدهد.

3-ایران از تجارب کشورهای دیگر و سازمان‌های بین‌المللی به ویژه یونیسف و سازمان بین‌المللی کار برای حل معضلات مربوط استفاده نماید.

4-نهادهای فرهنگی دولتی و غیردولتی در راستای آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی در ارتباط با کودکان کار و خیابانی، اقدامات خود را بهبود ببخشند.

5-وزارت کشور در ‌سامان‌دهی کودکان کار متعلق به اتباع بیگانه، اهتمام بیشتری به خرج دهد.

[1]. Universal Declaration of Human Rights 1948.

[2]. Special Rapporteur on contemporary forms of slavery, https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-slavery, Last Visit on 12 August 2024.

[3]. سید محمد هاشمی، حقوق کار، چاپ اول (تهران: نشر میزان، 1396)، 181.

[4]. «کودک کار»، مدرسه کودکان کار صبح رویش، 29 آذر 1401، https://sobherouyesh.com/child-labor/، آخرین بازدید 23 مرداد 1403.

[5]. مهران خوش سلوک، «بررسی علل پدیده‌ی کار کودکان خیابانی و مقارنه آن با قوانین جزایی»، هفدهمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی در ایران، 31 فروردین 1403، 5.

[6]. Declaration of the Rights of the Child 1959, Art.9.

[7]. The United Nations Convention on the Rights of the Child 1989.

[8]. Ibid., Art.33.

[9]. Ibid., Arts. 33-36.

[10]. Minimum Age Convention 1973.

[11]. Worst Forms of Child Labour Convention 1999.

[12]. «وضعیت کودکان کار در ایران/ آمارها چه می گویند؟»، خبرگزاری مهر، 23 خرداد 1403، آخرین بازدید در 23 مرداد 1403:

https://www.mehrnews.com/news/6134029/%D9%88%D8%B6%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7-%DA%86%D9%87-%D9%85%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D9%86%D8%AF.

[13]. «چه تعداد کودک کار در ایران داریم؟»، فرارو، 23 خرداد 1403، آخرین بازدید در 23 مرداد 1403:

https://fararu.com/fa/news/744364/%DA%86%D9%87-%D8%AA%D8%B9%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%85.

[14]. «چقدر کودک کار در ایران داریم؟ / از این آمار شوکه می شوید!»، 2 آذر 1402، آخرین بازدید در 23 مرداد 1403:

https://www.rokna.net/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-95/939824-%DA%86%D9%82%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1-%D8%B4%D9%88%DA%A9%D9%87-%D9%85%DB%8C-%D8%B4%D9%88%DB%8C%D8%AF.

[15]. چه تعداد کودک کار در ایران داریم؟، پیشین.

[16]. «کمک به کودکان کار باز تولید آسیب اجتماعی است»، خبرگزاری مهر، 16 مرداد 1403، آخرین بازدید در 23 مرداد 1403:

https://www.mehrnews.com/news/6186759/%DA%A9%D9%85%DA%A9-%D8%A8%D9%87-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%A8%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AF-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A8-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA.

[17]. به نقل از هاشمی، پیشین، 60-61.

[18]. قابل دسترسی در: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/124218

[19]. قانون کار، قابل دسترسی در: https://rc.majlis.ir/fa/law/show/99612.

[20]. برای اطلاعات بیشتر ن.ک: گزارش ایسنا در 22 خرداد 1403: (آخرین بازدید در 23 مرداد 1403)

https://www.isna.ir/news/1403032214449/%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A7%DB%8C%DB%8C%DB%B2%DB%B6%DB%B0%DB%B0-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%DA%A9%D8%B4%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D8%B1%D8%AE%D9%88%D8%B1%D8%AF-%D8%A8%D8%A7-%D8%B3%D8%B1%D8%B4%D8%A8%DA%A9%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D9%81%DB%8C%D8%A7%DB%8C.

[21]. گزارش سایت وزرات کشور، 19 آبان 1402: (آخرین بازدید در 26 مرداد 1403)

https://www.moi.ir/news/209602/%D8%A7%D9%81%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B4-%D8%B8%D8%B1%D9%81%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B2-%D9%86%DA%AF%D9%87%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D8%B3%DB%8C%D8%A8-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D9%87.

[22]. گزارش این نشست، 24 خرداد 1402: (آخرین بازدید در 26 مرداد 1403)

https://www.behzisti.ir/photo/81822/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D8%AA%D8%B5%D9%88%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D9%86%D8%B4%D8%B3%D8%AA-%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D8%A8%D9%87-%D9%86%D8%AD%D9%88%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%AC%D9%87%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%DA%A9%D8%A7%D8%B1.

[23]. برای اطلاعات بیشتر درباره این موضوع، ن.ک: گزارش در 10 بهمن 1401: (آخرین بازدید در 26 مرداد 1403)

https://www.behzisti.ir/news/72760/%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87-%DB%B1%DB%B2%DB%B3-%D8%A7%D8%AD%D8%B1%D8%A7%D8%B2-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%86-%D8%B9%D9%86%D8%A8%DB%8C%D9%87.

[24]. برای اطلاعات بیشتر ن.ک: ویژه‌نامه روز جهانی مبارزه با کار کودکان در خرداد 1403، منتشر شده توسط انجمن: (آخرین بازدید در 23 مرداد 1403)

https://apcl.org.ir/wp-content/uploads/2024/07/VIJIENAME1403.pdf.