تأثیرات تحریم‌ها بر فعالیت استارت‌آپ‌های ایرانی

مقدمه

در این یادداشت منظور از استارت‌آپ (Startup) یا شرکت نوپا، شرکتی است که در مراحل اولیه فعالیت خود قرار دارد و توسط یک یا چند کارآفرین تأسیس شده است. این کارآفرینان با هدف توسعه یک محصول یا خدمت منحصر به فرد که به باور آن‌ها تقاضایی برای آن وجود دارد، فعالیت می‌کنند. استارت‌آپ‌ها معمولاً با نوآوری، مقیاس‌پذیری سریع و ریسک بالا همراه هستند و به دنبال حل یک مشکل خاص یا پاسخگویی به نیازهای بازار می‌باشند (Investopedia, https://www.investopedia.com/terms/s/startup.asp, 25 September 2024 ). استارت‌آپ‌های ایرانی با وجود موفقیت‌ها و ظرفیت‌های بالا، همواره تحت تأثیر تحریم‌ها بوده‌اند. محدودیت در دسترسی به بازارهای جهانی، خدمات پرداخت و فناوری‌های روز، چالش‌های جدی برای رشد آن‌ها ایجاد کرده است. نوشتار حاضر به بررسی این چالش‌ها می‌پردازد.

تأمین منابع مالی

تحریم‌های اقتصادی، اثراتی چند وجهی بر کسب‌وکارها، به خصوص کسب‌وکارهای کوچک دارند؛ فشار مالی قابل توجه، بارزترین اثر این تحریم‌هاست. افزایش هزینه‌ها در تولید بر کسب سود متناسب فشار زیادی وارد می‌کند و صاحبان کسب‌وکار را مجبور می‌کند تا هزینه‌های اضافی را تحمل کنند. (Roberts, O., Investigating the Effects of Economic Sanctions on Small Businesses, 2025, p.14, https://www.preprints.org/manuscript/202501.1184/v1 ). تأمین مالی در کشورهای در حال توسعه دارای اهمیت بسیار زیادی است، زیرا این کشورها برای توسعه به منابع مالی فراوانی نیاز دارند و در این رابطه، بخش‌های دولتی و بخش‌های خصوصی، خواه منابع مالی داخلی یا منابع خارجی (سرمایه‌گذاری خارجی) به تأمین مالی مبادرت می‌ورزند. تحریم‌های مالی که مشتمل بر ایجاد محدودیت‌های مالی و بانکی، تحریم نقل‌وانتقالات مالی، مسدودسازی دارایی‌های خارج از کشور، ایجاد اختلال در گشایش اعتبار اسنادی برای تجار و ممنوعیت بیمه هستند، می‌توانند اقتصاد ملی کشورها را دچار آسیب شدید کنند (نائیج حقیقی و دیگران، بررسی تأثیر تحریم‌های غرب بر راهبردهای تامین مالی شرکت‌های نوپای مبتنی بر فناوری‌های نوین در ایران، 1398، ص 534، https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.2.34.0).

استارت‌آپ‌ها به عنوان کسب‌وکارهایی تازه تأسیس، تحت اثرات تحریم‌های اقتصادی، در تأمین منابع مالی و سرمایه با چالش جدی روبه‌رو می‌شوند. تحریم‌های اقتصادی، موجب کاهش درآمدهای ارزی می‌شوند و کمبود ارز، توانایی برای تأمین مالی پروژه‌ها را با مشکل مواجه می‌کند و این مسأله می‌تواند به تورم منجر شده و در نتیجۀ آن، هزینه‌ها برای فعالیت استارت‌آپ‌ها بیشتر شود. از آنجایی که استارت‌آپ‌ها، کسب‌وکارهایی نو هستند و مبنای پیدایش آن‌ها ایده‌های خلاقانه است، در شرایط عادی نیز ممکن است در جذب سرمایه و منابع مالی با مشکل مواجه باشند، چرا که سرمایه‌گذاران به‌دلیل عدم قطعیت بالا، خطر شکست مالی، ناشناخته بودن بازار این کسب‌وکارها و احتمال شکست پروژه خلاقانه آن‌ها، معمولاً تمایل کمتری برای سرمایه‌گذاری در مراحل اولیه نشان می‌دهند. این مسئله در شرایط تحریم تشدید می‌شود، زیرا سرمایه‌گذاران علاوه بر ریسک‌های ذاتی استارت‌آپ‌ها، با چالش‌های اضافی ناشی از محدودیت‌های بین‌المللی، نوسانات ارزی و بی‌ثباتی اقتصادی نیز روبه‌رو هستند که احتمال بازگشت سرمایه را کاهش می‌دهد.

جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ارتباط با بازارهای جهانی

جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ارتباط با بازارهای جهانی، ارتباط مستقیمی با موضوع تأمین منابع مالی دارد. در نتیجۀ اعمال تحریم، خطر تجارت توسط بازیگران خصوصی خارجی با دولت ایران بسیار زیاد است. این موضوع بر فعالیت استارت‌آپ نیز اثرگذار است و آن‌ها را در جذب سرمایه و دسترسی به بازارهای جهانی محروم می‌سازد. تحت تحریم‌های اقتصادی، راه‌های دستیابی ایرانی به بازارهای جهانی و ارائه خدمات پرداخت بین‌المللی به کاربران خارجی محدود است و تحریم‌ها عملاً هیچ راهکار ساده‌ای پیش‌روی این کسب‌وکارها قرار نداده و دسترسی آن‌ها به مشتریان خارجی را با چالش‌های متعددی مواجه می‌کند. تأسیس دفتر در خارج از مرزها، دریافت پرداخت‌های بین‌المللی به حساب‌های بانکی و جذب سرمایه‌گذاران خارجی می‌تواند برای آن‌ها بسیار دشوار و شاید غیر ممکن جلوه کند (Uperim, https://uperim.com/15_Challenges_of_Iran%E2%80%99s_Startup_Ecosystem.html#:~:text=Sanctions%20have%20left%20startups%20with,is%20just%20a%20simple%20daydream, 24 May 2025 ).

این شرایط از یکسو مانع از راه اندازی یک استارت آپ می‌شود و از سوی دیگر استارت‌آپ‌های ایجاد شده را نیز می‌تواند به مرز تعطیلی بکشاند. طبق یک گزارش در دی ماه 1403، حدود 60 درصد استارت آپ‌های ایرانی در سال‌های گذشته، تحت این شرایط از ادامه فعالیت بازمانده‌اند (اکونگار، https://www.econegar.com/fa/tiny/news-25173 ، 18 دی 1403).

دسترسی به دانش فنی و فناوری‌های جدید

یکی از برجسته‌ترین تأثیرات تحریم‌ها علیه ایران، دسترسی دشوار یا در مواردی عدم دسترسی به دانش فنی و فناوری‌های جدید در دنیاست. این محدودیت برای استارت‌آپ‌ها چالشی جدی محسوب می‌شود. از یک طرف، استارت‌آپ‌های ایرانی که به همکاری و تبادل دانش با شرکت‌ها و مراکز بین‌المللی نیاز دارند، از مشارکت در پروژه‌های پژوهشی و آموزشی پیشرفته محروم می‌مانند. عدم دسترسی به فناوری مانع از عملیاتی سازی ایده‌های خلاقانه و امکان رقابت عادلانه در سطح بین‌المللی است (اخبار روز آزاد، https://akhbarroozazad.com/?p=17674). تحریم‌های شدیدتر ایالات متحده آمریکا از سال ۲۰۱۸، دسترسی استارت‌آپ ایرانی به امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری شرکت‌های اروپایی و آمریکایی را به شدت محدود کرده است. حتی غول‌های فناوری مانند گوگل و اپل نیز بخشی از خدمات خود را به کاربران ایرانی قطع کرده‌اند. این محدودیت‌ها چالش‌های جدی برای استارت‌آپ‌ها به ویژه استارت‌آپ‌های فعال در حوزه فناوری‌های جدید ایجاد می‌کند، چرا که بسیاری از محصولات آن‌ها وابسته به پلتفرم‌ها و زیرساخت‌های بین‌المللی است. این محدودیت‌ها سبب می‌شوند، استارت‌آپ‌های ایرانی در معرض دید سرمایه‌گذاران و شرکت‌های خارجی نیز قرار نگیرند (Tavakol, Sanctions and domestic constraints cripple Iran’s startups, Atlantic Council, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/sanctions-and-domestic-constraints-cripple-irans-startups/#:~:text=An%20additional%20issue%20is%20that,to%20move%20out%20of%20Iran., 7 February 2020).

مسائل مرتبط با هوش مصنوعی

توسعه مدل‌های هوش مصنوعی در ایران نیازمند زیرساخت‌های سخت‌افزاری قدرتمند است که به دلیل تحریم‌ها و هزینه‌های بالای تأمین، یک معضل جدی است. به دلیل تحریم، واردات تجهیزات مرتبط با فناوری هوش مصنوعی با مشکل مواجه است و بسیاری از سرویس‌ها یا مدل‌های پردازش در کشور قابل دسترس نیستند. (بمب ساعتی هوش مصنوعی در ایران؛ مهاجرت متخصصان و بحران زیرساخت‌ها، https://www.khabaronline.ir/xnkc9، 9 فروردین 1404) در نتیجه، استارت‌آپ‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی یا استارت‌آ‌پ‌هایی که برای توسعه کسب‌وکار خود به مدل‌های هوش مصنوعی نیاز دارند، با چالش جدی در این حوزه مواجه می‌باشند. هرچند ابداعات بومی برخی استارت‌آپ‌ها، برخی محدودیت‌های به وجود آمده را جبران کرده است، اما این تلاش‌ها تمام نقص‌های موجود را پوشش نمی‌دهد. منهای بحث دسترسی به هوش مصنوعی، تبادل تجربیات در این حوزه نیز گاهی با مشکل ناشی از تحریم مواجه است. به عنوان مثال، مدیر یکی از شرکت‌های دانش بنیان ایرانی در سال‌های اخیر اذعان داشت که برخی ژورنال‌های خارجی به دلیل تحریم‌ها از چاپ مقالاتی که نتایج حاصل از ابداعاتشان در ارتباط با هوش مصنوعی را ذکر کرده‌اند، اجتناب می‌کنند (Taghipour, M., https://x.com/taghipour_1988/status/1461332499229986829?t=P9IA72_3-6OAlAtxPpzuBA&s=19, 18 November 2021 ).

مشکل دیگر استارت‌آپ‌ها، کمبود نیروی متخصص در حوزه هوش مصنوعی است. تأثیر تحریم‌ها بر دسترسی به دوره‌های آموزشی و تبادل تجربیات و همکاری‌های علمی با نهادها و مراکز فعال در حوزه هوش مصنوعی، بر داشتن نیروی متخصص کافی اثر منفی می‌گذارد و از آنجا که ایران با پدیده فرار مغزها مواجه است، استارت‌آپ‌های ایرانی در این مورد دچار مشکل می‌شوند.

همچنین بسیاری از استارت‌آپ‌ها برای فروش محصول یا خدمات خود در سطح جهانی، نیازمند ابزارهایی مانند پی‌پال (Paypal)، استرایپ (Stripe)، ریوالت بیزینس (Revolut Business) و وایز بیزینس (Wise Business) هستند؛ درحالی‌که به دلیل تحریم‌ها امکان ایجاد حساب قانونی در این سرویس‌ها وجود ندارد. (تجارت نیوز، https://tejaratnews.com/?p=993640 ، 7 اسفند 1403).

نتیجه

استارت‌آپ‌های ایرانی باوجود مشکلات متعدد همچنان در ایران فعال هستند و با خلاقیت‌های بومی در سایه تحریم‌ها، خدمات متعددی به کشور انجام داده‌اند. با این‌حال، نباید از اثرات مخرب تحریم‌ها بر رشد و توسعه اکوسیستم استارت‌آپی غافل شد. محدودیت‌های شدید دسترسی به بازارهای جهانی، فناوری‌های روز و شبکه‌های مالی بین‌المللی، همچنان سدی بزرگ در مسیر بلندپروازی‌های کارآفرینان ایرانی است. این محدودیت‌ها در بلندمدت می‌تواند باعث عقب‌افتادگی فناورانه و کاهش رقابت‌پذیری در سطح جهانی شود.

منابع

1. اخبار روز آزاد، تحلیل تاثیر تحریم‌ها بر نوآوری و صنایع فناوری در ایران، https://akhbarroozazad.com/?p=17674، آخرین بازدید در 19 خرداد 1404.
2. اکونگار، تأثیر تحریم‌ها بر استارت آپ‌های ایرانی، https://www.econegar.com/fa/tiny/news-25173 ، 18 دی 1403، آخرین بازدید در 19 خرداد 1404.
3. تجارت نیوز، تحریم ها و چالش های پیش روی صنعت IT ایران، https://tejaratnews.com/?p=993640 ، 7 اسفند 1403، آخرین بازدید در 19 خرداد 1404.
4. خبر آنلاین، بمب ساعتی هوش مصنوعی در ایران؛ مهاجرت متخصصان و بحران زیرساخت‌ها، https://www.khabaronline.ir/xnkc9، 9 فروردین 1404، آخرین بازدید در 19 خرداد 1404.
5. علی نائیج حقیقی، پرویز سعیدی، حسین دیده خانی و رافیک نظریان «بررسی تأثیر راهبردهای تأمین مالی شرکت‌های نوپای مبتنی بر فن‌آوری‌های نوین بر موقعیت ژئواکونومیکی ایران»، فصلنامه جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای), 9 34 (1398): 557-578، https://dor.isc.ac/dor/20.1001.1.22286462.1398.9.2.34.0.
6. Mitchell Grant, What a Startup Is and What’s Involved in Getting One Off the Ground, Investpedia, https://www.investopedia.com/terms/s/startup.asp, 25 September 2024, Last Seen 9 June 2025.
7. Mohsen Tavakol, Sanctions and domestic constraints cripple Iran’s startups, Atlantic Council, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/iransource/sanctions-and-domestic-constraints-cripple-irans-startups/#:~:text=An%20additional%20issue%20is%20that,to%20move%20out%20of%20Iran., 7 February 2020, Last Seen 9 June 2025.
8. Mostafa Taghipour, https://x.com/taghipour_1988/status/1461332499229986829?t=P9IA72_3-6OAlAtxPpzuBA&s=19, 18 November 2021, Last Seen 9 June 2025.
9. Olivia Roberts, “Investigating the Effects of Economic Sanctions on Small Businesses”, Preprints Org, (2025), https://doi.org/10.20944/preprints202501.1184.v1.

• Uperim, 15 Challenges of Iran’s Startup Ecosystem, https://uperim.com/15_Challenges_of_Iran%E2%80%99s_Startup_Ecosystem.html#:~:text=Sanctions%20have%20left%20startups%20with,is%20just%20a%20simple%20daydream, 24 May 2025, Last Seen 9 June 2025.

نویسنده: علیرضا رضاخانی