حقوق پناهجویان و پناهندگان در ایران

بررسی جایگاه مسئلۀ پناهندگی و حقوق پناهجویان و پناهندگان در حاکمیت جمهوری اسلامی ایران

مقدمه

پناهندگی تنها مربوط به عصر حاضر، قوم یا ملیتی خاص نیست. بشر در تمامی طول دوران زندگی خویش بر روی کره زمین، به دلیل مسائلی چون جنگ، قحطی، تغییرات آب‌وهوایی، ترس ازدست‌دادن جان، شکنجه، آزار و دلایل بسیار دیگر مجبور به ترک وطن، خانه و کاشانۀ خویش و پناه‌بردن به سرزمین‌های دیگر است(بهرامجی، آموزش کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان به زبان ساده، 9). به طور مثال، این مسئله گریبان شهروندان کشور افغانستان را هنوز هم رها نکرده و هر سال، ناظر هزاران شهروند افغانستانی می‌باشیم که به ناچار، با ترک کشورشان حتی زندگی خود را به خطر می‌اندازند (عزیزی، مهاجرت و جایگاه آن در معاهدات حقوق بین‌الملل، 7).

اگر پناهجو را به «تبعۀ خارجی که به علل سیاسی، مذهبی، نژادی یا عضویت در گروه‌های خاص اجتماعی، از ترس جان و آزار خود و افراد خانواد‌ه‌اش که تحت تکفل او هستند، از کشوری درخواست پناهندگی دارد و هنوز درخواستش مورد رسیدگی قرار نگرفته است.» معنا کرده و پناهنده را «پناهجویی که درخواستش مورد پذیرش کشور هدف قرار گرفته است» تعریف کنیم و سپس به کارنامۀ حاکمیت جمهوری اسلامی ایران در حوزه تقنین و اجرای قوانین نظر اندازیم، پی خواهیم برد که یکی از درخشان‌ترین عملکردها در حوزۀ حقوق پناهندگان به این کشور اختصاص پیدا خواهد کرد؛‌‌‌ خصوصا ًآن که ایران در همسایگی یکی از مهاجرفرست‌ترین کشورهای جهان یعنی افغانستان بوده و عملاً به صورت گریزناپذیری با پدیدۀ پناهندگی به صورت جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

ایران اسلامی با توجه به دیدگاه اسلام در مورد حمایت از کسی که جان و امنیتش در خطر است (حتی اگر کافر باشد)[1]، معتقد به دعوت و حمایت از پناهجویان در کشور خود است. این استقبال گرم از پناهجویان بارها مورد تأکید رهبران سیاسی ایران بوده و در عملکرد مسئولین نیز قابل مشاهده است که ذیلاً به برخی از آنان اشاره می‌کنیم.

این مقاله در باب پناهجویان و پناهندگان، سه مبحث را از یکدیگر تفکیک کرده و سپس جداگانه مورد بررسی قرار داده است:

1. میزان سهولت در پذیرش درخواست پناهندگی و به‌رسمیت‌شناختن پناهنده خارجی (اساساً در ایران چه شرایطی برای قبول درخواست پناهجویان مقرر شده است؟)
2. حقوق پناهجویان و پناهندگان (پناهندگان و پناهجویان از چه حقوقی برخوردارند و وضعیت‌‌‌ آن‌ها در مقایسه با تابعان اولیه چگونه است؟)
3. تحصیل پناهندگان (تمرکز بر تحصیل پناهندگان به عنوان یکی از شاخص‌ترین حقوق‌‌‌ آن‌ها برای کسب رشد و تعالی و تغییر جایگاه در هرم طبقاتی)

میزان سهولت در پذیرش درخواست پناهندگی:

اساس قوانین و مقررات نظام حاکمیتی ایران در حوزۀ پناهندگی مربوط به دو قانون بین‌المللی است: قانون کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان و پروتکل آن و قانون راجع به ورود و خروج اتباع. تمام موارد زیر برگرفته از متن این دو قانون بوده که در حاکمیت جمهوری اسلامی ایران لازم الاجرا است:

جمهوری اسلامی ایران به هیچ نحو، هیچ پناهنده‌ای را به سرزمین‌هایی که در آن‌ها، پناهنده امکان دارد به علل مربوط به نژاد، مذهب، ملیت، عضویت در دستۀ اجتماعی به خصوص یا دارابودن عقاید سیاسی زندگی یا آزادی او، در معرض تهدید واقع شود، تبعید نخواهد کرد (قانون کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان و پروتکل آن، مادۀ1).

علاوه بر این، ایران تا آنجا که ممکن است در پذیرش و اعطای تابعیت به پناهندگان تسهیلاتی فراهم کرده تا امر‌ تحصیل تابعیت را تسریع کند و تا آنجا که ممکن است، از هزینه و مخارج این امر بکاهد.

در کنار موارد بالا، جمهوری اسلامی ایران پناهندگانی را که زندگی، آسایش و آزادیشان در معرض تهدید بوده و  به همین علت به سرزمین‌‌‌ آن‌ها وارد شده یا در آنجا به سر می‌برند، به سبب ورود و زندگی به صورت غیرقانونی، مجازات نخواهد کرد‌؛ مشروط بر این که بلادرنگ خود را به مقامات مربوطه معرفی کرده و دلائل قانع‌کننده‌ای برای ورود یا حضور غیرقانونی خود ارائه دهند.

مضاف بر این موارد، حاکمیت ایران در مورد کسانی که به سبب شغل خود لازم است پناهنده شده و از خدمات کشور بهره‌مند شوند، حمایت‌ها و تضمین‌های بیشتری برقرار کرده است. مثلاً ایران به پناهندگانی که به عنوان ملوان به طور منظم در کشتی‌‌های دارای پرچم یکی از دولت‌‌های عضو کنوانسیون خدمت می‌کنند، امکان اجازۀ ‌اسکان در سرزمین خود را می‌دهد و در این امر سخت‌گیری‌‌های متداول را حداقلی خواهد کرد.

نقطۀ روشن قوانین جمهوری اسلامی ایران، آنجاست که این کشور پذیرش پناهنده را بدون تبعیض از لحاظ نژاد یا مذهب یا سرزمین اصلی، اجرا خواهد نمود و در این امر، بین پناهندگان کشورها، مذاهب و نژادهای مختلف، تبعیضی قائل نیست (همان، مادۀ3).

سرانجام، با همه این سهولت‌ها، اگر در مواقعی که اعطای جواز اقامت امتناع شده و تصمیم اخراج از طرف مقامات ذی‌صلاحیتی که دولت معین می‌کند، اتخاذ شود، طرف خارجی ‌حق خواهد داشت به حاکمیت مراجعه کرده، تقاضای تجدید نظر در تصمیم مزبور را نموده و در جهت استیفای حقوق خود، طرح دعوی کند.

برخی حقوق پناهجویان در ایران:

ایران حقوق مربوط به استخدام پناهندگان،‌‌‌ خصوصا ًپناهندگانی را که به موجب برنامه‌های مربوط به‌ استخدام کارگر یا برنامه‌های مهاجرتی وارد ایران شده‌اند، با حقوق اتباع خود در این مورد مشابه و یکسان می‌داند؛ یعنی تمام قوانین ناظر بر حقوق کار در جمهوری اسلامی ایران، برای پناهندگان نیز قابل استناد در محاکم قضایی است (همان، مادۀ17).

عدالت بین پناهندگان و اتباع اصلی سرزمینی، از نقاط درخشان قوانین ایران است؛ تا جایی که ایران در مورد تحصیلات ابتدایی و مخصوصاً در مورد حق اشتغال به تحصیل، تعیین ارزش مدارک تحصیلی، دانشنامه‌های صادره از ممالک‌ خارجی، تخفیف حقوق، عوارض مورد اخذ در نظام‌‌های مختلف حاکمیتی و اعطای کمک هزینۀ تحصیلی و بورس تحصیلی، تبعیضی بین پناهندگان و اتباع خود قائل‌‌ نمی‌شود و دقیقاً پیش‌بینی‌‌های یکسانی در این موارد برای هر دو گروه داشته است.

‌جمهوری اسلامی ایران در مورد تعاون و کمک‌های عمومی نسبت به پناهندگانی که مطابق قانون در سرزمین‌‌‌ آن‌ها به سر می‌برند، مانند اتباع خود رفتار خواهد کرد. این عدم تبعیض و عدالت بین اتباع ایرانی و پناهندگان، حتی در زمان ایجاد بحران‌‌های سخت نیز در قانون پیش‌بینی شده تا جایی که اگر کشور در مواجهه با یک موقعیت بحرانی تصمیم بگیرد، سیستم جیره‌بندی غذایی و آبی را در سیاست‌‌های خود قرار دهد و توزیع محصولات کمیاب در میان عموم مردم طبق سهمیه صورت گیرد. این سهمیه‌بندی در نسبت به پناهندگان، مانند اتباع کشور اجرا خواهد شد و از این جهت، تفاوتی بین مردم عادی و پناهندگان وجود نخواهد داشت (همان، مادۀ20).

عدالت قضایی تأکید دیگر سیستم تقنینی ایران در باب پناهند‌گان است. در این مورد، قانون پیش‌بینی کرده است که امکانات قضایی برای هر پناهجو در کشور ایران، از جمله امکان رجوع به دادگاه‌ها، استفاده از معاضدت قضایی و‌ معافیت‌‌های ناظر بر سپردن تضمین هزینه‌های دادرسی، مانند همۀ اتباع خود وجود دارد و هر پناهنده می‌تواند در هر زمانی به محاکم قضایی مراجعه نموده و از خدمات آن بهره‌مند شود (همان، مادۀ16).

در حیطۀ مالکیت‌‌های معنوی نیز این عدالت رصد شده و ایران ‌در مورد حمایت از مالکیت صنعتی به خصوص حمایت از اختراعات طرح‌ها و مدل‌ها، علائم و اسامی تجاری و همچنین حمایت از مالکیت ‌ادبی، هنری و علمی پناهنده در ایران، مانند شهروندان این کشور عمل می‌کند.

در حوزۀ مذهبی نیز پناهندگان در ایران آزاد هستند هر دین یا آئینی که تمایل دارند، برای خود داشته باشند و در تعلیمات مذهبی برای کودکانشان هیچ‌گونه محدودیتی وجود ندارد (همان، مادۀ4).

تحصیل پناهندگان:

با توجه به تقسیم تحصیل بین دانش‌آموزان و دانشجویان، بررسی حقوق پناهندگان در این حوزه را نیز به دو بخش تقسیم می‌کنیم. به این منظور، ابتدا حقوق ناظر بر ‌‌‌دانش‌آموزان پناهنده را بررسی کرده و سپس به سراغ امکانات ناظر بر دانشجویان پناهنده خواهیم رفت.

حاکمیت ایران با تمام شئون خود، یادگیری علم و سواد را مسئله‌ای فراتر از ملیت و قومیت دانسته و معتقد است کرامت انسان‌ها، با ارزش‌‌تر از عدم وجود مدارک لازم برای اثبات پناهندگی‌شان است و به همین دلیل، ‌‌نه‌تنها پناهندگان، بلکه پناهجویان ‌‌غیرقانونی نیز نباید از حق تحصیل که از مهم‌ترین حقوق هر انسانی است، محروم شوند. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی ایران، در مورد حق تحصیل کودکان پناهجو،‌‌‌ خصوصا ًاتباع افغانی، اظهارنظر صریحی کرده‌‌‌اند که نصب العین دولت‌‌های مختلف جمهوری اسلامی و‌‌‌ خصوصاً وزارت آموزش و پرورش بوده است: «هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل باز بمانند و همۀ‌‌‌ آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند.» (خبر “یک دستور از رهبر انقلاب: هیچ دانش‌آموز افغانستانی، از تحصیل بازنماند؛ حتی غیرقانونی”، خبرگزاری تسنیم)

این اعتقاد محکم، به نتایج درخشانی در حوزۀ اجرایی منتج شده است؛ تا جایی که طبق آمار رسمی، تعداد کل دانش‌آموزان خارجی اعم از پناهنده و مهاجر، پانصد هزار نفر (نیم میلیون کودک) است که ۹۵ درصد از‌‌‌ آن‌ها، تبعۀ کشور دوست و همسایه افغانستان و تعدادی از عراق و سایر کشور‌ها هستند. لازم به ذکر است در سال 1400، حدود ۱۸۰ هزار نفر از پناهندگان افغان در حالی که ضمن حضور در ایران هیچ مدرک هویتی نداشته‌‌‌اند، در شرایط ‌‌‌کاملاً برابر با ‌‌‌دانش‌آموزان ایرانی در مدارس، به صورت ‌‌‌کاملاً رایگان ثبت نام شده و به تحصیل سواد و علم پرداخته‌اند؛ اتفاقی که مشابه آن در هیچ جای جهان مشاهده نشده است. سرانۀ مصرفی هر دانش‌آموز خارجی، 50 میلیون ریال در سال 1400 بوده است. این در حالی است که سازمان‌های بین‌المللی، تنها حدود یک درصد از این هزینه‌ها را جبران می‌کنند که در برابر خدمات همه‌جانبۀ ایران، بسیار ناچیز است (خبر “تحصیل نیم میلیون دانش آموز پناهنده در مدارس ایران”، خبرگزاری ایسنا). طبق اظهارات معاون مدیرکل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور در سال 1398،‌ جمهوری اسلامی ایران سالانه ۱۵۰ میلیون دلار برای تحصیل ۴۸۰ هزار دانش آموز افغانستانی هزینه می‌کند (خبر “ایران سالانه ۱۵۰ میلیون دلار هزینه تحصیل مهاجران افغان می‌کند”، خبرگزاری ایرنا).

همۀ این اتفاق‌ها در صورتی است که کشور ایران علی‌رغم تحمل تحریم‌های ظالمانه آمریکا که متأسفانه حوزۀ آموزش و پرورش را هم در بر گرفته است، با گشاده‌دستی تمام و بر حسب وظیفۀ اخلاقی و اسلامی خود، این جمعیت عظیم پناهنده و کودکان‌‌‌ آن‌ها را پذیرا بوده و انتظار می‌رود کشورهای جهان، به ویژه کشورهای اروپایی و نیز سازمان‌های بین‌المللی، به اجماع جهانی نقض تحریم‌ها، به ویژه تحریم‌هایی که مستقیماً بهداشت جسم و روان و نیز تعلیم و تربیت کودکان و نونهالان را تحت تأثیر قرار می‌دهند، بپیوندند.

این کارنامۀ درخشان علاوه بر حوزه کودکان و تحصیلات اولیه، در زمینۀ تحصیلات تکمیلی جوانان نیز قابل رصد و ارزیابی است؛ تا جایی که کشور ایران در سال ۲۰۱۸، 406 دانشجوی پناهنده را بورسیه کرده و‌‌‌ آن‌ها را از پرداخت هزینه تحصیل معاف نموده است. در این میان، ۹۶٪ دانشجویان برخوردار از این بورس تحصیلی، در منطقۀ آسیا و اقیانوسیه، دانشجویان پناهنده افغانستانی بوده‌اند. از میان این افراد، ۱۴۱ نفر در رشته‌‌های مهندسی، ۷۴ نفر در رشته‌‌های علوم پزشکی و بهداشت، ۳۶ نفر در علوم اجتماعی و رفتاری، ۳۴ نفر در رشته‌‌های مدیریت بازرگانی و ۲۹ نفر در ریاضیات و علوم کامپیوتری تحصیل کرده‌‌‌اند که از این تعداد (۴۰۶ نفر)، ۴۰۳ نفر مربوط به پناهندگان افغانستانی و ۳ نفر مربوط به پناهندگان عراقی بوده‌اند (بورس ‏DAFI‏ به ۴۰۶ دانشجوی پناهنده در ایران تعلق گرفت، رصدخانۀ مهاجرت ایران).

نتیجه‌گیری:

جمهوری اسلامی ایران به دلیل اعتقادات و آرمان‌‌های نشأت گرفته از دین اسلام، امکاناتی را برای پناهندگان کشور‌‌های مختلف فراهم کرده است. هر پناهجویی که به دلیل خطرات مختلف از سوی کشور خود بخواهد به ایران پناهنده شود، می‌تواند تضمین‌‌های امنیتی، فرهنگی و اقتصادی حداقلی را برای خود در نظر بگیرد.

جمهوری اسلامی، پناهندگان به کشور خود را مانند تمام شهروندان خود محترم می‌داند و برای ایشان امکانات حداقلی را فراهم کرده و شرایط را برای زندگی‌شان سهل و آسان می‌کند. نمونه‌‌های این پدیده در بورسیۀ تحصیلی در دانشگاه‌ها و مدارس ایران به صورت ‌‌‌کاملاً رایگان قابل مشاهده است. همۀ این امکانات، از قبول شخص پناهجو تا امکان شرایط مختلف حقوقی برای سهولت زندگی نشان از این دارد که جمهوری اسلامی ایران، کرامت انسان با هر نژاد و عقیده و مذهبی را محترم می‌داند و به دنبال تعالی، رفاه و رشد عقلی و اجتماعی پناهجویان است.

منابع:

• قرآن
• بهرامجی، آزاده، آموزش کنوانسیون مربوط به وضعیت پناهندگان به زبان ساده، تهران، چاپ اول، ماه باران، 1394.
• عزیزی، آریا، مهاجرت و جایگاه آن در معاهدات حقوق بین‌الملل، تهران، چاپ اول، فرزانگان دانشگاه، 1398.
• قانون کنوانسیون مربوط به وضع پناهندگان و پروتکل آن، مصوبۀ 25/3/1355
• خبرگزاری ایرنا
• خبرگزاری ایسنا
• خبرگزاری تسنیم

[1]. آیه 5 سورۀ مبارکۀ توبه