حق ایران بر بهره‌مندی از انرژی هسته‌ای در سایه تهدید و ریاکاری قدرت‌های جهان

مقدمه

وابستگی کشورها به ارتقای روزافزون فناوری و توانمندی‌های علمی خود بر کسی پوشیده نیست؛ پیشرفت علم و فناوری، زندگی انسان‌ها را تسهیل می‌کند، در مواردی از بروز بحران‌های طبیعی و انسانی جلوگیری می‌کند، در حوزه سلامت و پزشکی به بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها مساعدت می‌کند، در حوزه کشاورزی به افزایش امنیت غذایی می‌انجامد و در حوزه انرژی نیز کشورها را در برابر پدیده تغییرات اقلیمی محافظت می‌کند. ملت‌ها براساس موازین بین‌المللی همچون ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر (لینک)، ماده 15 میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (لینک)، ماده 14 پروتکل الحاقی کنوانسیون آمریکایی حقوق بشر در حوزه حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی (لینک) حق بهره‌مندی از مزایا و دستاوردهای علمی و فناوری را دارند و این حق منحصر به گروه خاصی نیست. علوم هسته‌ای، از جمله دستاوردهای بشر است که نماد پیشرفت علمی و فناوری کشورها به حساب می‌آید. این فناوری متعالی نه تنها با تولید انرژی پاک و پایدار، سهم بسزایی در کاهش آلاینده‌های زیست محیطی و مقابله با تغییرات اقلیمی دارد، بلکه در عرصه پزشکی هسته‌ای با ارائه روش‌های تشخیصی و درمانی انقلابی، در کشاورزی مدرن از طریق بهینه‌سازی محصولات، و در صنایع پیشرفته با ارتقای کیفیت تولیدات، نقشی کلیدی در توسعه پایدار ایفا می‌کند (لینک).

ایران از چند دهه پیش در راستای بهره‌مندی از فناوری هسته‌ای، حرکتی را آغاز کرد و دانشی بومی به دست آورد و یک صنعت هسته‌ای در راستای اهداف صلح‌آمیز بنیان نهاد. با این حال، سایه سنگین تهدید و فشارهای سیاسی از جانب قدرت‌های جهانی، مانعی جدی بر ارتقای روزافزون فناوری هسته‌ای ایران شد. در حال حاضر، شرایطی تبعیض‌آمیز ناشی از سیاست‌های دوگانه نظم آنارشیستی بین‌المللی، حق مسلم ایران بر انرژی هسته‌ای را پایمال کرده است؛ مسئله‌ای که یادداشت حاضر، ابعاد مختلف آن را با تمرکز بر مسائل حقوقی بررسی می‌کند.

دوگانگی سیاست‌های ضد برنامه هسته‌ای ایران

رژیم اسرائیل و دولت‌های ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، آلمان و فرانسه همواره ادعاهایی مبتنی بر ماهیت غیرصلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران مطرح کرده‌اند. آن‌ها برنامه هسته‌ای ایران را یک تهدید علیه صلح و امنیت جهان ارزیابی می‌کنند و از کلیه ابزارهای لازم در راستای توقف و ضربه به آن بهره جسته‌اند. با این‌حال، شواهد نشان می‌دهد این مسائل، مجموعه‌ای از ادعاهایی است که ماهیت خصمانه و انگیزه‌های سیاسی پشت آن، آشکار است. بنیامین نتانیاهو (نخست وزیر فعلی رژیم اسرائیل) بیش از سه دهه، از محافل داخلی اسرائیل تا محافل بین‌المللی همچون سازمان ملل متحد، مدعی است که ایران در آستانه دستیابی به جنگ افزارهای هسته‌ای است (لینک). شگفت‌انگیز است که نتانیاهو، با سابقه‌ای بیش از سی سال در اغراق‌گویی‌های هسته‌ای، هنوز نمی‌تواند بین یک برنامه صلح‌آمیز و یک طرح تولید جنگ‌افزار تفاوت بگذارد؛ گویا مشکل دیدِ وی، نه در تأسیسات هسته‌ای ایران، که در لنزهای تیره‌ی تبلیغاتش است. او در حالی از تهدید هسته‌ای ایران سخن می‌گوید که هم‌اکنون تحت پیگرد دیوان کیفری بین‌المللی قرار دارد و رژیم متبوع وی، بیش از چند دهه است که جنگ‌های خونینی را به کشورهای منطقه تحمیل می‌کند. از سوی دیگر رژیم اسرائیل عضو پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای نیست و براساس اطلاعاتی در سال 2018، حدود 80 کلاهک هسته‌ای در اختیار رژیم می‌باشد (لینک)؛ در نتیجه، این برنامه هسته‌ای اسرائیل است که مستعد تهدید علیه صلح و امنیت بین‌المللی می‌باشد. با این حال، ارجحیت منافع سیاسی فردی بر منافع هم‌زیستی بین‌المللی، نگاه‌ها را از برنامه هسته‌ای اسرائیل به سمت برنامه هسته‌ای ایران منحرف کرده است.

دولت ایالات متحده آمریکا به عنوان بزرگترین حامی اسرائیل، در رأس کارزارهای ضد برنامه هسته‌ای ایران قرار دارد و همواره به دنبال محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران بوده است. در دور دوم دولت ترامپ، آمریکا حتی رویکردهای تندتری در پیش گرفته است و خواهان توقف کامل ‌غنی‌سازی در ایران می‌باشد؛ دولت‌های بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز تابع سیاست‌های آمریکا و رژیم اسرائیل هستند. جملگی این دولت‌ها به همراه رژیم اسرائیل، کارزاری گسترده در دهه 2000 ترتیب دادند که به امنیتی سازی پرونده هسته‌ای ایران و صدور قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه کشورمان منجر شد. رژیم‌های مختلف تحریم اعم از تحریم‌های یک‌جانبه و ثانویه آمریکا و تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران اعمال گردید و به بهانه تهدید هسته‌ای از جانب ایران، فشارهای گسترده اقتصادی و سیاسی پدید آمد و مردم ایران قربانی این سیاست‌ها شدند. همه این تهدیدات و فشارها در حالی است که منشور ملل متحد بر برابری دولت‌ها و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز در نظام بین‌الملل تأکید دارد.

رویکرد صلح‌آمیز ایران به دانش هسته‌ای

ایران در سال 1958 اساسنامه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تصویب کرد و به عنوان یکی از نخستین دولت‌های جهان در سال 1970 عضو پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای شد. قانون سازمان انرژی اتمی ایران (مصوب تیر 1353) نیز هدف تأسیس این سازمان را استفاده از انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی، خدمات، ایجاد نیروگاه‌های اتمی و کارخانه‌های شیرین کردن آب شور عنوان می‌کند (لینک)؛ اهدافی که جملگی در راستای بهره‌مندی صلح‌آمیز از علوم هسته‌ای است.

آیت‌الله خامنه‌ای (مقام معظم رهبری جمهوری اسلامی ایران) فتوا به حرمت کاربرد جنگ‌افزارهای هسته‌ای داده‌اند و بارها در سخنرانی‌ها و گفتارهای خود، این موضع را در ابعاد گوناگون تبیین کرده‌اند. ایشان در این راستا، در شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد در سال 1391 چنین فرمودند: «جمهوری اسلامی ایران استفاده از سلاح هسته‌ای و شیمیایی و نظائر آن را گناهی بزرگ و نابخشودنی می‌داند. ما شعار “خاورمیانه‌ی عاری از سلاح هسته‌ای” را مطرح کرده‌ایم و به آن پایبندیم. این به معنی چشم‌پوشی از حق بهره‌برداری صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و تولید سوخت هسته‌ای نیست. استفاده‌ی صلح‌آمیز از این انرژی، بر اساس قوانین بین‌المللی، حق همه‌ی کشورها است» (لینک). مقامات و نمایندگان ایران در سطوح مختلف همواره بر جهان عاری از سلاح‌های هسته‌ای تأکید داشتند و از طلایه‌داران این گفتمان در عرصه بین‌المللی بودند. برای نمونه، این رویکرد در بیانیه معاون نمایندگی دائم ایران در کنفرانس خلع سلاح ملل متحد (31 ژانویه سال 2023 در ژنو) (لینک) و بیانیه وزیر امور خارجه در کنفرانس خلع سلاح ملل متحد (فوریه 2025 در ژنو) (لینک) قابل ملاحظه می‌باشد.

عقب نشینی‌های مصلحت‌جویانه ایران

از سال 2002 که وجود تأسیسات هسته‌ای در نطنز و اراک ‌تأیید شد، روابط ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فراز و نشیب زیادی را سپری کرد. آژانس خواهان راستی‌آزمایی فعالیت‌های هسته‌ای ایران شد و ایران نیز برای اثبات حسن نیت خود، همکاری‌های زیادی با آژانس انجام داد و با انعقاد توافق‌های مختلف (بیانیه سعد آباد، توافق بروکسل و توافق پاریس) با کشورهای آلمان، بریتانیا و فرانسه، به تدریج محدودیت‌هایی را در خصوص برنامه هسته‌ای خود پذیرفت. از همان زمان، ایران پذیرفت تحت نظارت‌های گسترده بازرسان آژانس به فعالیت‌های هسته‌ای اقدام کند. با این‌حال، دولت‌های غربی در دوره‌های مختلف به تعهدات دیپلماتیک خود عمل نکردند و ایران نیز در مواجهه با چنین وضعیتی، ‌غنی‌سازی خود را ادامه داد. باوجود آنکه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اظهار داشت که شواهد قطعی مبنی بر قصد ایران برای ساخت سلاح هسته‌ای وجود ندارد، پرونده هسته‌ای ایران در شورای امنیت نیز مطرح شد و اولین قطعنامه ضد ایران (قطعنامه 1669) تصویب شد. برخی ایران را به داشتن سیاستی مشابه دولت کره شمالی متهم کرده بودند؛ البرادعی (مدیر وقت آژانس) در این خصوص اظهار داشته بود که قطعنامه 1669 استفاده نابجا از قدرت شورای امنیت علیه ایران بوده است؛ زیرا ایران به عنوان کشور عضو پیمان منع گسترش جنگ‌افزارهای هسته‌ای و کشوری که تعهدات پادمان خود را نقض نکرده است، نمی‌تواند با کره شمالی مقایسه شود (لینک).

ایران هیچگاه دیپلماسی را رها نکرد و با نمایندگان دولت‌های عضو شورای امنیت و آلمان و همچنین نمایندگان اتحادیه اروپا وارد مذاکره شد. در گزارش سال 2008 مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز ‌تأیید شد که تمام مواد هسته‌ای موجود در ایران در راستای اهداف صلح‌آمیز استفاده می‌شوند و پاسخ‌های ایران پیرامون برنامه هسته‌ای‌اش با یافته‌های آژانس مطابقت دارد (لینک). با این‌حال، ادعاهای مبتنی بر ماهیت تهدیدآمیز فعالیت‌های هسته‌ای ایران به قوت خود باقی ‌ماند و شورای امنیت نیز قطعنامه‌های متعددی علیه ایران تصویب کرد. در سال 2015، ایران و دولت‌های موسوم به گروه 1+5 (آمریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه، چین و آلمان) طی یک ابتکار دیپلماتیک، توافق موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را منعقد کردند که براساس آن، مقرر شد تا ایران با پذیرش محدودیت‌های گسترده و نظارت‌های بی‌سابقه از جانب بازرسان آژانس، در راه راستی‌آزمایی ماهیت صلح‌آمیز برنامه خود قدم بردارد و در ازای آن با رفع تحریم‌های بین‌المللی، از منافع اقتصادی و تجاری بهره‌مند شود. هرچند تحریم‌های شورای امنیت معلق شد، اما مسأله حل نشد و پس از خروج آمریکا از برجام در سال 2018 و بی‌عملی دولت‌های اروپایی نسبت به توافق، منافع زیادی نصیب ایران نشد و تحریم‌های یک‌جانبه به قوت خود باقی ماند. با این حال، ایران در جریان مذاکرات اخیر خود با دولت دوم ترامپ نیز نسبت به پذیرش محدودیت بر غنی‌سازی در ازای لغو تحریم‌های یک‌جانبه ابراز تمایل کرد. این موضوع نشان می‌دهد که ایران با درک فضای آنارشیستی نظام بین‌الملل، حاضر به عقب‌نشینی‌های مصلحت‌جویانه و صرف نظر از بخشی از حقوق هسته‌ای خود است؛ اما این انعطاف‌پذیری‌های ایران با پاسخ مناسبی از سوی طرف‌های غربی همراه نشد و آمریکا نه تنها به تعهدات خود عمل نکرد، بلکه با تشدید تحریم‌ها، فشار حداکثری را ادامه داد. چنین رویکردی نشان می‌دهد که غرب به دنبال بهره‌برداری از موضع انعطافی ایران است، نه حل واقعی اختلافات از طریق گفت‌وگوهای سازنده و متعادل.

ترور، خرابکاری و تجاوز؛ خشونت هدفمند علیه حقوق هسته‌ای ایران

از دهه 2000 میلادی، مجموعه‌ای از اقدامات تروریستی و خرابکارانه علیه برنامه هسته‌ای ایران انجام شد. ترور دانشمندان هسته‌ای و حملات سایبری، بخشی از این اقدامات بود. در جریان جنگ دوازده روزه اسرائیل علیه ایران در ژوئن 2025، یک خشونت هدفمند و گسترده علیه حقوق هسته‌ای ایران اتفاق افتاد. این حمله یک روز پس از صدور قطعنامه شورای حکام علیه ایران اتفاق افتاد؛ قطعنامه‌ای که بی‌توجه به اقدامات خصمانه قدرت‌های غربی علیه ایران و بر مبنای گزارش سیاسی رافائل گروسی (مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی) تصویب گردید.

اسرائیل در جریان حملات خود، جمع زیادی از دانشمندان هسته‌ای ایران از جمله محمد مهدی طهرانچی، اکبر مطلبی زاده، احمدرضا ذوالفقاری، سید امیرحسین فقهی، عبدالحمید مینوچهر، فریدون عباسی، سعید برجی، منصور عسگری، علی بکایی کریمی، علی باکویی و محمدرضا صدیقی صابر را به شهادت رساند. (لینک). ترور دانشمندان هسته‌ای ایران مصداقی از نقض حق حیات و ارتکاب قتل‌های فراقانونی است. این اقدامات جنایتکارانه از یک سو مصداقی از نقض حقوق بشر می‌باشد؛ در این رابطه موازینی همچون ماده 3 اعلامیه جهانی حقوق بشر (لینک) و ماده 6 میثاق حقوق مدنی و سیاسی (لینک) نقض شده است. از سویی دیگر، این اقدامات در وضعیت یک مخاصمه مسلحانه و در جریان اقدامات تجاوزکارانه اتفاق افتاده است و مصداقی از حمله مستقیم علیه غیرنظامیان می‌باشد؛ در حالی که براساس مواد 51 و 52 پروتکل یکم الحاقی به کنوانسیون‌های چهارگانه ژنو، اشخاص، اشیاء و اماکن غیرنظامی نباید هدف حمله مسلحانه قرار بگیرند (لینک).

تجاوز رژیم اسرائیل علیه ایران که مدتی بعد با همراهی آمریکا همراه شد، با ادعای مقابله با تهدید برنامه هسته‌ای ایران صورت گرفت؛ اما کدام موازین بین‌المللی این اجازه را داده است؟ منشور ملل متحد تنها توسل به زور برمبنای دفاع مشروع و نظام امنیت جمعی ملل متحد را مجاز می‌شمرد. حمله اسرائیل و آمریکا نه با مجوز شورای امنیت همراه بوده است و نه شرایط دفاع مشروع (از جمله وقوع حمله مسلحانه از جانب یک دولت) را دارد. از این رو، نقض بند 4 ماده 2 منشور ملل متحد (اصل منع توسل به زور) کاملاً محرز می‌باشد و این اقدام، تجاوز علیه تمامیت ارضی ایران است. ادعای تهدید‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران در حالی مطرح بود که رافائل گروسی (مدیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی) در طول جنگ اظهار داشت که شواهدی مبنی بر تلاش ایران جهت ساخت بمب هسته‌ای وجود نداشته است (لینک) از سویی دیگر، حتی اگر توسل به زور با مجوز شورای امنیت همراه باشد یا در قالب دفاع مشروع قابل توجیه باشد، محدودیت‌هایی براساس موازین حقوق بین‌الملل بشردوستانه بر هرگونه عملیات نظامی وجود دارد که از جمله آن‌ها، منع حمله علیه تأسیسات هسته‌ای است.

براساس ماده 56 پروتکل اول الحاقی (لینک) و عرف حقوق بین‌الملل بشردوستانه (لینک)، حمله به نیروگاه‌های هسته‌ای ممنوع است. قطعنامه 487 شورای امنیت سازمان ملل درباره حمله اسرائیل به راکتور هسته‌ای اوسیراک در سال 1981 (لینک) و قطعنامه 444 آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (لینک)، حمله علیه کلیه تأسیسات هسته‌ای اعم از راکتور یا نیروگاه، اقدامی علیه حقوق بین‌الملل و منشور ملل متحد است و صلح بین‌المللی را تهدید می‌کند. فاجعه چرنوبیل، نمونه‌ای روشن از عواقب ویرانگر انتشار مواد رادیواکتیو است که می‌تواند زندگی میلیون‌ها انسان و سلامت محیط‌زیست را برای دهه‌ها تحت تأثیر قرار دهد. نکته تأمل‌برانگیز آنکه این حملات از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی محکوم نشده است؛ آژانسی که ایران به‌عنوان عضو متعهد به معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، همواره تحت بازرسی‌های دقیق آن قرار داشته است. در مقابل، اسرائیل که حتی به این معاهده نپیوسته و برنامه هسته‌ای خود را در ابهام نگه داشته، با حمایت آمریکا به نقض حاکمیت و حقوق بین‌المللی ایران ادامه می‌دهد. این دوگانگی استانداردها و سکوت جامعه جهانی در قبال اقدامات خصمانه علیه کشوری صلح‌طلب، پرسش‌های جدی درباره انصاف و عدالت در نظام بین‌المللی ایجاد می‌کند. این حمله نه‌تنها خطری برای امنیت منطقه‌ای و جهانی محسوب می‌شود، بلکه نشان‌دهنده سیاستی دوگانه و تبعیض‌آمیز است که صلح و ثبات را تهدید می‌کند. نکته جالب توجه این است که ایالات متحده از قطعنامه ۴۸۷ شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۱۹۸۱ که حمله اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای عراق را محکوم می‌کرد، حمایت کرد؛ حال آنکه خود در سال 2025 علیه تأسیسات هسته‌ای ایران دست به اقدام نظامی می‌زند (لینک).

نتیجه

حق ایران برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای بر اساس قوانین بین‌المللی غیرقابل‌انکار است، اما سیاست‌های دوگانه غرب و اقدامات خصمانه‌ای مانند تحریم‌ها، ترور دانشمندان و حملات نظامی، این حق را نقض کرده است. حمله اخیر رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای ایران، نقض فاحش منشور ملل متحد و حقوق بین‌الملل است، در حالی که حتی آژانس انرژی اتمی هیچ شواهدی از انحراف برنامه هسته‌ای ایران گزارش نکرده است. سکوت جامعه جهانی در قبال این تجاوزها، نشان‌دهنده بی‌عدالتی در نظام بین‌المللی است. ایران همواره بر تعهدات صلح‌آمیز خود تأکید داشته، اما تا زمانی که قدرت‌های سلطه‌گر به سیاست‌های زورگویانه ادامه دهند، این امنیت جهانی است که تهدید خواهد شد.

منابع

1. Universal Declaration of Human Rights (1948), https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights.
2. International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights (1966), https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-economic-social-and-cultural-rights.
3. Additional Protocol to the American Convention on Human Rights in the Area of Economic, Social, and Cultural Rights: Protocol of San Salvador (1988), https://www.legal-tools.org/doc/igolal/pdf.
4. Moses, Marta, What are the advantages of nuclear energy?, (28 July 2020), https://www.edfenergy.com/energywise/what-are-advantages-nuclear-energy.
5. Aljazeera, The history of Netanyahu’s rhetoric on Iran’s nuclear ambitions, (18 Jun 2025), https://www.aljazeera.com/gallery/2025/6/18/the-history-of-netanyahus-rhetoric-on-irans-nuclear-ambitions.
6. Croucher, Shane, Which Countries Have Nuclear Weapons?, (12 June 2018), https://www.newsweek.com/what-countries-have-nuclear-weapons-972382.
7. قانون سازمان انرژی اتمی ایران، (مصوب تیر ماه سال 1353)، https://www.aeoi.org.ir/?271532/%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%86%D8%B1%DA%98%DB%8C-%D8%A7%D8%AA%D9%85%DB%8C.
8. بیانات رهبر معظم انقلاب در شانزدهمین اجلاس سران جنبش عدم تعهد، (9 شهریور 1391)، https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=20840.
9. Statement by Iran’s Deputy Permanent Representative on Nuclear Weapon Free Zone, (31 January 2023), https://geneva.mfa.gov.ir/portal/NewsView/709290.
10. Iranian FM calls on world to boost efforts in nuclear disarmament in Geneva meeting, (25 February 2025), https://en.mfa.gov.ir/portal/newsview/762069/Iranian-FM-calls-on-world-to-boost-efforts-in-nuclear-disarmament-in-Geneva-meeting.
11. Joyner, Daniel H, Iran’s Nuclear Program and International Law: From Confrontation to Accord, (Oxford: Oxford Academic, 2016), https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199377893.001.0001.
12. Qarehgozlou, Maryam, Prominent Iranian Nuclear Scientists Assassinated In Latest Israeli Aggression, Press TV, (14 June 2025), https://www.presstv.ir/Detail/2025/06/14/749807/profiles-iranian-nuclear-scientists-assassinated-latest-israeli-aggression.
13. Universal Declaration of Human Rights (1948), https://www.un.org/en/about-us/universal-declaration-of-human-rights.
14. International Covenant on Civil and Political Rights 1966. https://www.ohchr.org/en/instruments-mechanisms/instruments/international-covenant-civil-and-political-rights
15. Protocol Additional to the Geneva Conventions of 12 August 1949, and relating to the Protection of Victims of International Armed Conflicts (Protocol I), 1977, https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/api-1977.
16. Press TV, IAEA chief rebuffs Trump, says no evidence Iran is building nuclear weapons, (18 June 2025), https://www.presstv.ir/Detail/2025/06/18/749985/iaea-chief-rebuffs-trump-admits-no-evidence-iran-building-nuclear-weapons.
17. Protocol I, Article 56, https://ihl-databases.icrc.org/en/ihl-treaties/api-1977/article-56.
18. Customary International Humanitarian Law, Rule 42, https://ihl-databases.icrc.org/en/customary-ihl/v1/rule42.
19. Security Council, Res 487, https://digitallibrary.un.org/record/22225/files/S_RES_487%281981%29-EN.pdf.
20. Atomic Energy Agency, Res 444, https://www.iaea.org/sites/default/files/gc/gc29res-444_en.pdf.
21. Finucane, Brian, Assessing the U.S. Article 51 Letter for the Attack on Iran: Legal Lipstick on the Use of Force Pig, Just Security, (3 July 2025), https://www.justsecurity.org/116153/article-51-united-states-letter-iran-nuclear/.

نوشته علیرضا رضاخانی، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل از دانشگاه تهران