مقدمه
نظام حقوق بین‌الملل بشر، هرگونه رفتاری که موجب سلب حقوق اختصاصی اقلیت‌ها و گروه‌های قومی بشود مردود می‌داند؛ میثاق حقوق مدنی و سیاسی به عنوان یکی از اسناد بنیادین در حاکمیت حقوق بشر بر امور داخلی و بین‌المللی دولت‌ها براساس ماده 27 خود، به گروه‌های اقلیت این حق را اعطا کرده است که از فرهنگ خود منتفع شوند، آزادی در مذهب خویش داشته باشند و حتی از زبان خاص خود استفاده کنند.[1]
حقوقی که به اقلیت‌های قومی اختصاص دارد، به منظور حفظ هویت، ویژگی‌های منحصر به فرد قومی و سنت‌های اجدادی ایشان می‌باشد. اعطای این حقوق به منظور حضور ایشان در امور اقتصادی و سیاسی کشور خود است.[2] بنیادی‌‌ترین عنصر در حفظ مختصات فرهنگی، زبان مادری آن قوم می‌باشد که حق استفاده از آن در اعلامیه حقوق افراد متعلق به اقلیت‌های ملی، قومی، مذهبی و زبانی مورد اشاره قرارگرفته است.[3]
در جمهوری اسلامی ایران، طیفی از گروه‌های قومی وجود دارند از جمله لُر، کُرد، بَلوچ، ترک، ترکمن، عرب و غیره؛ اما به دلیل روابط گسترده اجتماعی میان ایرانیان و از سویی اشتراکات فرهنگی و اعتقادی عمیق، مرزهای این قومیت‌ها درنوردیده شده و شاید کاربرد گروه قومی به جای اقلیت قومی، مناسب‌تر باشد. در عین حال شاید به کاربردن اقلیت برای برخی گروه‌های ساکن در ایران نظیر ارامنه[4]، به دلیل منحصر به فرد بودن اعتقادات و ویژگی‌های فرهنگی، غیردقیق نباشد. در این گزارش، حق استفاده از زبان مادری گروه‌های قومی در جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی می‌باشد.
رویکرد نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران
اصل نوزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هرگونه تبعیض میان مردم فارغ از قومیت، رنگ، نژاد و زبان را نهی می‌کند. بنابراین تفاوت در زبان اقوام مختلف در ایران، سبب برتری و امتیاز نخواهد شد.
براساس اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، «زبان و خطِ رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد؛ ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است».
با تفسیر این اصل می‌توان دریافت، زبان و خط رسمی در جمهوری اسلامی ایران برای اداره امور اداری و نگارش متون رسمی، فارسی است، اما کاربرد زبان‌های قومی و محلی در رسانه‌های گروهی و تدریس آنها، مشروع است و این با قواعد حقوق بشری در تطابق کامل می‌باشد.[5]
در سایر قوانین نیز اهمیت زبان‌های قومی قابل ملاحظه می‌باشد:
1-ماده 2 اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی به استفاده از زبان‌های قومی برای غنی‌سازی زبان فارسی، اشاره دارد.[6]
2-در ماده 109 قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي، مصوب 1383 به اهمیت زبان‌های قومی در معرفی هویت تاریخی ایران اشاره شده است.
3-مصوبه جلسه 644 شورای عالی انقلاب فرهنگی در تاریخ 5/3/1388، وزارتخانه‌های علوم و بهداشت ایران را مجاز کرده است تا دو واحد درسي زبان و ادبيات مربوط به زبان‌ها و گويش‌هاي بومي و محلي كشور مانند آذري، كردي، بلوچي و تركمن در دانشگاههاي مركز استان‌هاي ذي‌ربط به صورت اختياري ارائه و تدريس شود.[7]
با تصمیم شورای گسترش آموزش عالی در فواصل زمانی متفاوت در سال 1382، تدریس رشته‌های زبان و ادبیات ترکی آذری و زبان و ادبیات کردی در مقطع کارشناسی، تصویب گردید.[8] شایسته ذکر است، مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران، طرحی را درسال 1398 برای تدریس زبان‌های محلی و قومی در مدارس و دانشگاه‌ها ارائه داد.
در منشور حقوق شهروندی ایران در ماده 101، به حق شهروندان ایرانی برای یادگیری و تدریس زبان و گویش محلی خود اشاره شده است.
وضعیت عینی در ایران
در اکثر دانشگاه‌های جمهوری اسلامی ایران، تدریس زبان و ادبیات عربی به عنوان یک رشته دانشگاهی صورت می‌پذیرد. در مقایسه، زبان و ادبیات کردی تنها در دانشگاه سنندج، زبان و ادبیات ترکی آذری در تنها دانشگاه تبریز و زبان و ادبیات ارمنی تنها در دانشگاه اصفهان در مقطع کارشناسی تدریس می‌شوند.[9]
هرچند تدریس زبان مادری در کنار زبان فارسی در مدارس مناطق قومی مورد بی‌توجهی بوده است، اما درعین حال، معمولا در مناطق مذکور، زبان فارسی و سایر دروس به زبان مادری دانش آموزان توسط معلمان خود تدریس می‌شود؛ مثلا در مناطق آذری زبان ایران، معلمان ادبیات فارسی این درس را به زبان آذری تدریس می‌کند.
در ابعاد فرهنگی و رسانه‌ای، وضعیت ایران در این مورد، مطلوب ارزیابی می‌شود. به عنوان مثال، صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران شبکه‌های متعددی دارد که زبان‌های محلی و قومی در آنها تکلم می‌شود؛ برای نمونه در شبکه‌های کردستان، مهاباد، زاگرس و ایلام زبان کردی در کنار زبان فارسی، در شبکه‌های آذربایجان غربی، اشراق، سهند و سبلان نیز زبان آذری در کنار زبان فارسی و همچنین در شبکه افلاک زبان لری در کنار زبان فارسی تکلم می‌شود. همچنین قابل ذکر است، شبکه سحر 3 به عنوان یکی از شبکه‌های برون مرزی صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، منحصرا به زبان کردی، تولید برنامه می‌کند.
هنرمندان متعلق به هر قوم در ایران، برای خوانندگی به زبان‌های قومی خود نیز آزاد هستند و در کشور، کنسرت‌ها و اجراهای متعددی به زبان‌های محلی و قومی نظیر کردی و آذری را شاهد هستیم.[10] همچنین انتشار اشعار و آثار مکتوب به زبان‌های محلی و قومی در کشور بدون مانع خاص صورت می‌پذیرد.
[1] Nicola Wenzel, ‘Group Rights’ (January 2011) in: Professor Anne Peters and Professor Rüdiger Wolfrum (eds), Max Planck Encyclopedia of Public International Law (online edn), para.2
[2] سید محمد هاشمی، حقوق بشر و آزادی های اساسی، (میزان، تهران 1400)، ص 592
[3] Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities, UNGA Res 47/135 (18 December 1992)
[4] ارامنه از جمله اقلیت‌های مذهبی و قومی ساکن در ایران هستند.
[5] قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصل شانزدهم، تدریس و تعلیم زبان عربی را تا مقطع متوسطه اجباری می داند، اما دلیل آن عربی بودن متون دینی اسلام به عنوان مذهب رسمی کشور می باشد.
[6] قابل دسترسی در: https://rc.majlis.ir/fa/law/print_version/100069 (آخرین بازدید در 25 بهمن 1402)
[7] اظهارنظر كارشناسي درباره: «طرح اجراي اصل پانزدهم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران (تدريس زبانهاي محلي و قومي در مدارس و دانشگاههاي كشور)»، ص 2، قابل دسترس در: https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1248422 (آخرین بازدید در 25 بهمن 1402)
[8] همان
[9] نک به دفترچه انتخاب رشته کنکور سراسری 1402 برای شاخه ادبیات و علوم انسانی، قابل دسترسی در: (آخرین بازدید در 25 بهمن 1402)
https://dl.heyvagroup.com/admin/Files/upload/770320278CS.Ensani1.pdf
[10] برای برخی رویدادها و آرشیو اجراها نک به:
