مقدمه
ناترازی یکی از چالش‌های اساسی نظام انرژی ایران است. این پدیده به عدم تعادل بین عرضه و تقاضای انرژی در بخش‌های مختلف مصرف در کشور اشاره دارد که تحت تأثیر عوامل متعددی به وجود می‌آید (https://civilica.com/note/9667/). ناترازی انرژی، پیامدهای محسوسی در حوزه‌های مسکونی، صنعتی و اداری ایجاد کرده و حتی منجر به زیان‌های اقتصادی شده است. تحریم‌های ضد ایران یکی از متغیرهای کلیدی در بروز این ناترازی می‌باشند. در یادداشت حاضر، تأثیر این عامل در تولید برق در ایران مورد بررسی قرار می‌گیرد. ناترازی در حوزه برق – که اخیراً به دلیل کمبود و قطعی به موضوعی داغ در مباحث انرژی ایران تبدیل شده – عمدتاً ناشی از محدودیت تأمین سوخت نیروگاه‌ها، فرسودگی زیرساخت‌های تولید و انتقال و موانع دستیابی به فناوری‌های نوین است؛ عواملی که همگی به طور مستقیم یا غیرمستقیم تحت تأثیر تحریم‌ها قرار دارند.
تأمین سوخت نیروگاه‌ها
از آنجا که ایران دارنده دومین منابع گازی جهان می‌باشد و گاز طبیعی بزرگترین منبع سوخت برای تأمین برق در ایران است؛ نیروگاه‌های سیکل ترکیبی، حرارتی و گازی بیشترین نقش را در تأمین برق ایران دارند. در کنار گاز طبیعی، منابع نفت نیز سهمی از تأمین برق را اختصاص می‌دهند و در پایان سال 1402، حدود 85 درصد تأمین برق از طریق سوخت‌های فسیلی (گاز و نفت) بوده است. در مقابل، سهم منابع انرژی تجدیدپذیر، برقابی و هسته‌ای روی هم رفته، از سهم سوخت‌های فسیلی کم‌تر است (https://ecoiran.com/fa/tiny/news-73534). در سال 2022، 85 درصد کل تولید برق ایران تنها از طریق گاز طبیعی بوده است و به دلیل تشدید تحریم‌های ضد ایران پس از خروج آمریکا از برجام، ایران نفت بیشتری را هم صرف تولید برق می‌کند (https://www.eia.gov/international/analysis/country/IRN). از این رو، هرگونه بحران انرژی که در حوزه سوخت‌های فسیلی، به طور خاص گاز طبیعی، رخ می‌دهد بر تأمین برق کشور نیز اثر منفی خواهد گذاشت. علی‌رغم ذخایر فراوان نفت و گاز در ایران، به دلیل تحریم‌ها، خبری از سرمایه‌گذاری‌های خارجی در صنعت نفت و گاز کشور نیست و در کنار عدم پیشرفت قابل توجه در فناوری، تولید و صادرات نفت و گاز کاهش یافته است (https://doi.org/10.22059/wsps.2023.363059.1367). به اعتقاد برخی، کمبود برق در کشور به دلیل نبود گاز کافی است که آن هم تحت تأثیر نبود سرمایه‌گذاری و تحریم‌ها قرار دارد؛ لذا رفع تحریم‌های بخش نفت و گاز می‌تواند به جذب سرمایه کمک کرده و به بهبود بحران بیانجامد (https://www.khabaronline.ir/xmSd5).
بهینه‌سازی زیرساخت‌ها و دسترسی به فناوری‌های جدید
کارآمدی و بهینه‌سازی زیرساخت‌ها در تأمین پایدار برق ضروری است. یکی از مشکلات حوزه صنعت برق ایران، فرسودگی نیروگاه‌ها می‌باشد. ایران با قدیمی بودن زیرساخت‌ها، عقب ماندگی فناوری نیروگاه‌ها و واحدهای تولید برق روبه‌رو است. در بسیاری از نیروگاه‌های ایران به قطعاتی نیاز است که تأمین آن‌ها به دلیل تحریم‌ها با مشکل روبه‌رو است (https://aftabnews.ir/003tji). بر اساس تحلیل یکی از اساتید دانشگاه در حوزه انرژی، تقاضای برق در ایران سالانه با رشدی معادل ۷ درصد مواجه است، در حالی که به‌دلیل فرسودگی تجهیزات، ظرفیت تولید سالانه حدود ۵ درصد افت می‌کند (https://www.entekhab.ir/003PTZ). تحریم‌های بین‌المللی به عنوان یکی از عوامل اصلی این بحران، دسترسی کشور به منابع مالی بین‌المللی، فناوری‌های پیشرفته و تجهیزات مدرن مورد نیاز بخش انرژی را به شدت محدود ساخته است. در نتیجه، ایران با چالش‌های ساختاری در تنوع‌بخشی به سبد انرژی تجدیدپذیر و نوسازی زیرساخت‌های حیاتی روبه‌رو است (https://carnegieendowment.org/sada/2025/06/irans-energy-dilemma-constraints-repercussions-and-policy-options?lang=en). از جمله پیامدهای این محدودیت، ایجاد مانع در دسترسی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر در ایران است که می‌توانند برای تولید برق، جایگزین سوخت‌های فسیلی شوند.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی
بحران انرژی در ایران، به‌ویژه در حوزه برق، تنها ناشی از افزایش مصرف نیست. اگرچه ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور بیش از ۹۰ هزار مگاوات عنوان شده، اما در عمل، تولید برق از مرز ۵۸ هزار مگاوات تجاوز نمی‌کند. عوامل متعددی از جمله فرسودگی تجهیزات نیروگاه‌ها، کمبود سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌ها و بدهی‌های کلان دولت به بخش خصوصی، سبب شده است که شکاف بین عرضه و تقاضا به بیش از ۱۰ هزار مگاوات برسد. بر اساس اعلام سندیکای صنعت برق، برای جبران این ناترازی، سرمایه‌گذاری بالغ بر ۱۰ میلیارد یورو ضروری است. با این حال، شرایط کنونی از جمله خروج سرمایه‌های داخلی و تداوم تحریم‌های بین‌المللی، جذب منابع مالی خارجی را با چالش‌های جدی مواجه کرده است (https://pooyac.com/newsletter/energy-crisis-iran/).
نتیجه
تحریم‌های بین‌المللی با محدود کردن دسترسی ایران به سرمایه‌گذاری خارجی، فناوری‌های پیشرفته و تجهیزات مدرن، نقش تعیین‌کننده‌ای در تشدید ناترازی برق داشته‌اند. این محدودیت‌ها نه‌تنها به فرسودگی زیرساخت‌های تولید و کاهش بهره‌وری نیروگاه‌ها منجر شده، بلکه امکان تنوع‌بخشی به سبد انرژی و توسعه منابع تجدیدپذیر را نیز مختل کرده است. رفع این چالش‌ها مستلزم راهکارهای بلندمدت، از جمله جذب سرمایه‌گذاری خارجی و نوسازی صنعت انرژی است، اما تداوم تحریم‌ها این مسیر را با دشواری‌های جدی مواجه ساخته است.
منابع
حسن‌پور ورکلایی، مهدی، ایران و معضل ناترازی انرژی: آیا می توانیم تغییر کنیم؟، سیویلیکا، (5 اسفند 1403)، https://civilica.com/note/9667/، آخرین بازدید در 21 خرداد 1404.
اکو ایران، نگاهی به وضعیت تولید برق ایران در مقایسه با جهان/ گاز؛ منبع اصلی تولید برق کشور، 23 مهر 1403، https://ecoiran.com/fa/tiny/news-73534، آخرین بازدید در 22 خرداد 1404.
The U.S. Energy Information Administration (EIA), Country Analysis Brief: Iran, October 2025, https://www.eia.gov/international/analysis/country/IRN, Last Seen 12 June 2025.
Rasoulinezhad, Ehsan & Kirilkina, Inna, “The Effects of Western Sanctions on Iranian and Russian Energy Economics: Evidence from Scenario Planning Method”, Journal of World Sociopolitical Studies, Vol.7, Issue.1, (2023), pp. 1-29, https://doi.org/10.22059/wsps.2023.363059.1367.
خبر آنلاین، تحریم‌ها چگونه «بی‌برقی» را شکل دادند، 27 آبان 1403، https://www.khabaronline.ir/xmSd5، آخرین بازدید در 22 خرداد 1404.
آفتاب نیوز، بحران برق ایران: آیا صنعت برق کشور در آستانه فروپاشی است؟، 24 مرداد 1403، https://aftabnews.ir/003tji، آخرین بازدید در 30 تیر 1404.
انتخاب، قطعی برق به زمستان‌ها هم می‌کشد / میزان تولید برق در ایران به دلیل کهنگی تجهیزات، ۵ درصد کاهش یافته، درحالی که تقاضا سالانه ۷ درصد افزایش می‌یابد، 7 شهریور 1403، https://www.entekhab.ir/003PTZ، آخرین بازدید در 30 تیر 1404.
Shokri, Umud, Iran’s Energy Dilemma: Constraints, Repercussions, and Policy Options, 26 June 2025, https://carnegieendowment.org/sada/2025/06/irans-energy-dilemma-constraints-repercussions-and-policy-options?lang=en, Last Seen 19 July 2025.
پویاک، بحران انرژی و منابع در سال 1404؛ توسعه صنعتی ایران در خطر، 27 فروردین 1404، https://pooyac.com/newsletter/energy-crisis-iran/، آخرین بازدید در 30 تیر 1404.
