روز جهانی صنایع دستی | گرامیداشت عشق و هنر
شاید در میان تقویم روزهایی باشند که خیلی به آنها توجه نکنیم و به راحتی از کنار آنها بگذریم اما اگر تقویم رومیزی خود را باز کنید و نگاهی به نوشته‌هایش بیاندازید، می‌فهمید که امروز روزی برای ارج نهادن به آثاری هنری است که بازگو کننده روح ملت‌ها و اقوام است. روزی برای بوسه زدن به دستان زنان و مردانی که با ذوقی سرشار از بافت فرهنگی خود، آثاری را خلق می‌کنند که خاص سرزمین مادری‌شان است و این هنر گران‌قدر را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند تا پایدار بماند و بر صفحه روزگار بدرخشد.
امروز، ۲۰ خرداد، روز جهانی صنایع دستی است؛ روزی متعلق به دنیای پر نقش و نگار دست بافته‌ها و آثاری که عاشقانه خلق شده اند و ارزش آنها به حدی است که نمی‌توان قیمتی را برای‌شان متصور شد. می‌خواهیم روز جهانی صنایع دستی را با نگاهی گذرا به این هنر و صنعت ارزشمند قدر نهیم و با هم نگاهی کوتاه به این روز و فلسفه‌اش داشته باشیم.
صنایع دستی چیست؟
به آثار و صنایعی که تمام مراحل ساخت آن توسط دست و ابزارهای دستی انجام می‌شود و برگرفته از فرهنگ و هنر و بینش و ذوق مردم هر منطقه‌ای است، صنایع دستی گفته می‌شود. در ساخت این صنایع از مواد اولیه بومی استفاده می‌گردد و همه آن را کالایی برای معرفی ویژگی های قومی و فرهنگی هر منطقه می‌دانند. مبادله این صنایع، موجب نوعی ارتباط فرهنگی میان جوامع گوناگون می‌شود و روابط میان آنها را بهبود می‌بخشد.
صنایع دستی | راهی برای ورود به دنیای اقوام و ملت‌ها
آدمی مجالی برای بازدید و شناختن تمام فرهنگ‌ها و اقوام ندارد اما روح و ذهن کنجکاوش هر روز آرزوی دیدار و شناخت عنوانی جدید را در سر می‌پروراند. دیدن صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می‌توان یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت اقوام، دانست چرا که این آثار از اعماق فرهنگ‌ها و باورها خلق می‌شوند و هنرمند خلاق، با روحی قومی و ملی و با عشق به بافت فرهنگی خود شروع به خلق اثرش می‌نماید تا با مواد اولیه موجود، رنگ‌ها و تزیینات دوست داشتنی و برخاسته از باورها و آرزوهای سرزمینش، را به نمایش جهانیان بگذارد.
صنایع دستی جهان
۱۰ ژوئن | روز جهانی صنایع دستی
بعد از آن که کشورهای پیشرفته پس از جنگ جهانی دوم صنایع دستی را با رویکرد هنری و فرهنگی مورد توجه قرار دادند، نخستین همایش جهانی در این زمینه در ۱۰ ژوئن سال ۱۹۶۴ میلادی در نیویورک برگزار شد. در این همایش شماری از اساتید دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران و… از ۴۰ کشور جهان شرکت داشتند. در پایان این همایش، تاسيس”شوراي جهاني صنايع دستي”، به عنوان نهاد وابسته به يونسكو تصويب شد و دبیرخانه‌ی آن در شهر آمستردام کشور هلند تعیین گردید. قرار بر این بود که این شورا اهداف زیر را دنبال کند:
تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه‌ای آنها با توجه به زمینه‌های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو.
حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده‌ای از حیات فرهنگی ملت‌ها.
ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان.
ایران نیز در سال ۱۳۴۷ شمسی برابر با ۱۹۶۸ میلادی به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسيا و اقيانوسيه فعالیت خود را آغاز کرد. در سال ۲۰۱۰ بود که ایران پیشنهاد اختصاص روزی به صنایع دستی را داد و روز ۱۰ ژوئن یعنی تاریخ تاسیس شورا را برای آن در نظر گرفت. شورای جهانی صنایع دستی با این پیشنهاد موافقت کرد و این روز با عنوان روز جهانی صنایع دستی یا World Handicrafts Day و به اختصار WHD نامگذاری گردید.
صنایع دستی عشایر
ويژگي هاي صنايع دستي
هر اثر یا صنعتی را به راحتی نمی‌توان در زمره صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی را جزء صنایع دستی قلمداد کنیم باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد.
۱- نقش فرهنگی و هویت بخشی به یک ملت (داشتن بار فرهنگی)؛
۲- عدم نیاز به سرمایه‌گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته‌های صنعتی؛
۳- قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی جوامع عشایری)؛
۴- سهولت در ایجاد مراکز تولید؛
۵- دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر؛
۶- خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی؛
۷- کمک به رشد و توسعه اقتصادی؛
۸- داشتن زمینه‌های مناسب جهت صادرات.
صنایع دستی ایران
اقوام مختلف ایرانی در گوشه و کنار این مرز پهناور، با خلاقیت و ذوق هنری و ابتکار خود از دیرباز در تولید صنایع دستی شهره عالمیان بوده اند. تنوع و کیفیت محصولات تولید شده بسیاری از پژوهشگران بزرگ را برآن داشته تا به بررسی و تحلیل صنایع دستی ایران بپردازند. کارشناسان سازمان صنايع دستي ايران، دسته‌بندی را بر اساس روش و تكنيک ساخت آثار در نظر گرفته‌اند که بر اساس آن ۳۷۰ رشته صنایع دستی ثبت شده به ۲۴ دسته تقسیم می شوند که عبارتند از:
بافته‌هاي داري، دست بافي، بافتني، روكاري، چاپ‌هاي سنتي، نمد مالي، سفال‌گري و سراميك‌سازي، شيشه‌گري، توليد فراورده هاي پوست و چرم، ساخت محصولات فلزي وآلياژ، قلم زني، مشبك كاري، حكاكي روي فلزات و آلياژها، سنگ تراشي، حكاكي روي سنگ و معرق سنگ، خراطي چوب، ريزه كاري و نازك كاري چوب، منبت كاري، كنده كاري و مشبك كاري چوب، حصير بافي، خاتم سازي، معرق كاري، كاشي‌گري، مليله كاري، ميناكاري، ساخت اشياء مستظرفه و هنري، ساخت زيور آلات، ساخت ساير فراورده هاي دستی.
معرفی برخی از صنایع دستی ایران
در ادامه به معرفی برخی از صنایع دستی خاص ایران می‌پردازیم:
１-بافته هاي داری
برخی از صنایع دستی ایران به کمک دارهای افقی یا عمودی بافته می شوند. مانند قالی، گلیم، زیلو و…
２-چاپ های سنتی
در بازارهای سنتی و صنایع دستی، پارچه‌ها و اقلام پارچه ای دیده می‌شود که بر روی آنها نقوشی برگرفته از تاریخ و هنر ایران کار شده. این نقوش به وسیله قلم مو، مهر و… ایجاد می‌شود و به چاپ قلمکار، چاپ باتیک معروفند.
３-روکاری
صنایع دستی چون سوزن دوزی، قلاب دوزی، ملیله دوزی، خوس دوزی، گلابتون دوزی، پته دوزی و… که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه‌های بدون نقش ایجاد می‌شود.
４-سفالگری و سرامیک سازی
سفال و سرامیک، صنایع و ظروفی هستند که مواد اولیه آن ها گِل رس، گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن است و به وسیله دست یا چرخ سفالگری ساخته می‌شوند.
５-قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها
در این هنر-صنعت، طرح‌های سنتی را به وسیله قلم، چکش و… برروی فلز یا آلیاژ حک می‌کنند.
6-ساخت زیور آلات
انواع جواهرات محلی و سنتی که با استفاده از طلا و نقره و آلیاژ و سنگ و… توسط هنرمندان و صنعتگران ایرانی ساخته می شود.
7-ساخت سایر صنایع دستی
دست ساخته‌هایی چون فیروزه‌نشانی (فیروزه کوبی) ، طلاکوبی روی فولاد، انواع عروسک‌های محلی، تخت کشی گیوه (آجیده و لته‌یی) و ماسک، کایت و چترهای تزئینی و…
صنایع دستی ایران در فهرست جهانی یونسکو
ایران علاوه بر جاذبه‌های منحصر به فرد تاریخی، فهرستی از میراث معنوی و ناملموس خود را نیز در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسانده است که نام برخی صنایع دستی، نیز در آن به چشم می‌خورد:
１-قالی بافی فارس
دستان هنرمند زنان و دختران عشاير ساکن و کوچ‌رو قشقايی در استان فارس، سال‌های زیادی است که با نخ‌های پشمی بر دارهای قالی نقش می‌آفرینند. ویژگی قالی‌های بافته شده توسط این هنرمندان این است که نقشه‌ها کاملا به صورت ذهنی و برآمده از آیین و فرهنگ عشایری می‌باشد و شاید هیچ وقت دو قالی مانند هم را در میان آنها نتوان یافت. اصالت نقش‌ها و رنگ‌های زيبا و کيفيت ممتاز بافت این قالی‌ها شهره‌ی خاص و عام است و در سراسر جهان چشم‌ها را به خود خیره می‌نمایند.
توليد این دستبافته از مرحله ابتدايی تا آخرين مرحله به دست زنان صورت می‌گيرد. دار قالی ايل قشقايی به صورت افقی برپا می‌شود و بافنده برای زدن نقش و نگار باید بر روی زمین بنشیند. علت استفاده از دار افقی به دلیل تطبیق با شرایط زندگی کوچ نشینی و راحتی حمل آن بر پشت چارپايان می باشد و به صورت سنتی ماندگار تا به امروز حفظ شده است.
２-قالی بافی کاشان
کاشان از دیرباز خانه‌ی تجار فرش مانند خاندان طباطبایی‌ها را در خود داشته و به همین سبب توانسته جایگاه خوبی را در بازار این دستبافته‌ی ارزشمند کسب کند. در این شهر تار و پود قالی از نخ پنبه‌ای است و در قالی های ظریف، ابریشم نیز به کار می‌رود.
در قالی‌های کاشان از نقوش لچک و ترنج استفاده می‌شود و رنگ‌های خاکستری، قهوه‌ای، توتونی، عاجی و سیاه در آن نمود بیشتری دارند. هنر رنگرزی، قالی بافی و سایر کارهای مربوط به تولید این جلوه‌ی هنر، سینه به سینه از پدر به پسر و از مادر به دختر منتقل شده تا مبادا روزی به فراموشی سپرده شود.
３-دانش لنج سازی
دانش ساخت لنج تنها به یک مفهوم اشاره دارد و آن دانش ساخت لنج‌های ایرانی است که توسط مردم جنوب ایران و ساکنان خلیج فارس برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید به کار می‌روند.
آنچه که حیرت جهانیان را در این رابطه برانگیخته، توجه به موقعیت خورشید، ماه و ستاره و با استفاده از فرمول خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش بینی‌های آب و هواشناسی در ساخت این لنج‌هاست که تماما با هنر دست و چوب ساخته می‌شوند. ساخت هر لنج شاید ۵۰ سال هم به طول بیانجامد اما به دلیل مقاومت بالا و عمر طولانی آنها، ناخدایان بسیاری هنوز هم حاضرند به جای استفاده از قایق‌های فایبرگلاس، منتظر ساخت این لنج‌های چوبی بمانند. جایگزین شدن لنج‌های چوبی با قایق‌های فایبرگلاس، فرهنگ و دانش و تشریفات این هنر بی‌بدیل را به ورطه‌ی نابودی می‌کشاند.
برنامه های روز جهانی صنایع دستی در ایران
در ایران روز صنایع دستی به عنوان آغاز هفته صنایع دستی در نظر گرفته می‌شود و به مدت یک هفته در برخی نقاط شهرهای مختلف، بازارچه‌های صنایع دستی برقرار می‌گردد. در برخی شهرها سمینارها و کنفرانس‌هایی نیز در این زمینه برگزار می‌شود که هریک هدفی را دنبال می‌کنند و به دنبال بهبود شرایط هنرمندان این صنایع و گسترش بازار محصولات آنها هستند.
