موسیقی جاز به همراه سایر مظاهر زندگی غربی در دهه ۱۹۶۰ میلادی (دهه ۴۰ شمسی) راه خودش را به ایران باز کرد. جاز با ورودش به رادیوی ایران در دهه بعد، توانست به میزانی از محبوبیت میان ایرانیان دست یابد. در ادامه یکی از اولین اجراهای موسیقی جاز شرقی را تماشا کنید.
داستان موسیقی جاز در ایران از شرکت نفت ایران شروع شد! در سال‌های اول دهه ۶۰، بیشتر صنعت نفت ایران را شرکت‌های آمریکایی و بریتانیایی در خوزستان در دست داشتند. کارکنان این شرکت‌ها کلوب‌های مخصوص خودشان را در شهرهای اهواز، خرمشهر و آبادان داشتند و می‌توان گفت موسیقی جاز از همان کلوب‌ها به ایران راه یافت. هرچند که مطابق با مقاله‌ای که در کتاب «جهان جاز» (Jazz World)، در سال ۲۰۱۷، چاپ شد:
موسیقی جاز در مقایسه با موسیقی پاپ در ایران با استقبال کمتری رو‌به‌رو شد.
دوک الینگتون، یکی از بزرگان تاریخ موسیقی جاز، در اصفهان
در سال ۱۹۶۳، دوک الینگتون در اصفهان و آبادان به روی صحنه رفت. این برنامه بخشی از یک تور کنسرت آسیا از طرف وزارت امور خارجه ایالات متحده بود. سه سال بعد آلبومی از او منتشر شد به نام «Far East Suite». این آلبوم شامل ترک‌هایی از موسیقی جاز بود که تجربیات و تاثرات الینگتون از تور کنسرت در ایران را بازتاب می‌داد، برای مثال اسم یکی از این ترک‌ها «اصفهان» بود.
اما پرسش این‌جا است که آیا این دیدار بر گسترش موسیقی جاز ایرانی تاثیرگذار بود؟ آیا در آن زمان هیچ موزیسین جاز ایرانی هم در ایران وجود داشت؟ جواب این است که بله. ولی آن ها اغلب ترانه‌ها و آهنگ‌های معروف جاز آن زمان مثل «Far East Suite» را کاور می‌کردند. اما در دهه ۱۹۷۰، شاهد تغییری عمومی در گرایش موزیسین‌ها به سبک‌های موسیقی مدرن مثل راک اند رول و جاز بودیم. گرایش به ایجاد دسته‌های بزرگ جاز (big-band jazz) نیز در همین زمان، در ایران پدیدار شد.
لوید میلر و شوی تلویزیونی «کوروش علی خان»
لوید میلر (Lloyd Miller) که در میان ایرانیان به نام «کوروش علی خان» شهرت دارد. نوازنده، آهنگساز و اتنومیوزیکلوژیست آمریکایی بود که ۷ سال در ایران در حال پژوهش روی موسیقی و فرهنگ ایرانی بود. در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی، گروهی موسیقی‌دان سبک جاز با شرکت لوید میلر و پرستون کیز، سبک جدیدی از موسیقی جاز به نام موسیقی «جاز شرقی» را ابداع کردند که در واقع می‌توان آن را گونه‌ای موسیقی تلفیقی یا فیوژن در نظر گرفت. در این سبک از عناصر موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی جاز آمریکایی در کنار هم استفاده می‌شود.
لوید میلر در تلویزیون ملی ایران برنامه‌ای را با نام مستعار « کوروش علی خان» اجرا می‌کرد. در شوی کوروش علی خان، لوید میلر در مرز موسیقی غربی و موسیقی سنتی ایرانی حرکت می‌کرد. او علاوه بر نواختن پیانو وکلارینت، انواع سازهای زهی و کوبه‌ای ایرانی را نیز در این برنامه می‌نواخت.
نوای موسیقی ایرانی در اجرای پیانو
لوید میلر یکی از قطعات عالی خود را به نام یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی نام‌گذاری کرد: قطعه «سه‌گاه». او این قطعه را برای پیانو نوشت و اجرا کرد. لوید میلر برای اجرای این قطعه پیانو را طوری کوک کرد که صدایی شبیه سنتور تولید کند و بعد طوری با انگشتانش قطعه را نواخت، انگار که انگشتانش کار مضراب سنتور را می‌کنند! اگرچه حرکت دستان میلر در اجرای قطعه سه‌گاه، یادآور حرکت دستان پیانیست مشهور جاز، تلونیوس مونک (Thelonious Monk) است، اما استراتژی او در نواختن حالت اجرای یک کار تجربی را دارد. در واقع می‌توان گفت موسیقی لوید میلر ریشه در موسیقی جاز دهه ۵۰ و موسیقی‌دانان مورد علاقه او دارد، ریشه‌ای که با تبحر زیاد او در شناخت موسیقی شرق، پرورده شده است. ویدیوی زیبای اجرای پیانوی ایرانی با رنگ صوتی سنتور، توسط لوید میلر را در ادامه تماشا کنید.
نمونه هایی از گروه های جاز ایرانی
پس از انقلاب اسلامی در ایران، تحت تاثیر سبک‌های موسیقی غربی از جمله موسیقی جاز گروه‌های موسیقی در ایران شکل گرفتند که اگرچه خودشان را نمایندگان موسیقی جاز نمی‌دانستند، ولی در آن‌ها ردپای موسیقی جیپسی سوئینگ (gypsy swing) و کلزمار (klezmer) و سایر عناصر مرتبط با موسیقی جاز دیده می‌شود.
گروه ایجاز (E-JAZZ)
گروه ایجاز (Ejazz) در سال ۸۰ شکل گرفت و در سال ۸۹ برای اولین بار با اجرای قطعاتی از عزیزا مصطفی زاده (خواننده، نوازنده پیانو و آهنگساز موسیقی جاز آذربایجانی) و رضا تاجبخش به روی صحنه رفت. اعضای این گروه هومن غفاری (درامز)، رضا تاجبخش (پیانو)، دارا دارایی (گیتار باس) و بابک مالکی فر (گیتار الکتریک) به عنوان نوازنده میهمان بودند. در ادامه بخشی از اجرای این گروه را تماشا کنیم.
کنسرت بزرگ گروه «ایجاز» (ejazz) که در تاریخ ۲۶ و ۲۷ آبان ۱۳۸۹ در تالار وحدت برگزار شد، در واقع اولین اجرای رسمی یک گروه موسیقی جاز بعد از انقلاب اسلامی بود. می‌توان گفت که سبک اجرای این کنسرت جزفیوژن بود، گونه‌ای تلفیقی از جاز و عناصری از موسیقی ایرانی.
گروه ایجاز، در این کنسرت قطعه «باور کن» را که پیش‌تر در سبک پاپ اجرا شده بود در سبک موسیقی جاز اجرا کردند. در بخش دوم کنسرت قطعاتی همچون، «همیشه»، «ویوا کارلوس»، «ادامه دار» و «سنتور من»، اجرا شد. قطعه «سنتور من» از ساخته‌های پدرام درخشانی، سرپرست گروه رومی است که دراجرای گروه ایجاز خود نوازندگی ستنور آن را بر عهده داشت. این قطعه با ریتم‌های موسیقی ایرانی آغاز شد ، اما در ادامه گیتار باس، درامز و پیانو با یک ریتم جاز تند به آن اضافه شدند و آوای سنتور نیز از شکل آشنای سنتی خود به شیوه‌ای نزدیک به جاز تغییر کرد. اجرای قطعه «ویوا کارلوس» را می‌توانید در ویدیوی بالا تماشا کنید.
تاجبخش درباره اصطلاح «جاز ایرانیزه» که به عنوان سبک کارشان از آن نام برده بود این‌طور توضیح می‌دهد:
هر کشوری برای خودش یک سبک‌های مقامی دارد. در آن گام‌ها می‌شود با ملودی‌ها و هارمونی‌ها بازی کرد. می‌شود از موسیقی جاز و موسیقی مقامی خودمان دو چیز کاملا متفاوت را با هم ترکیب کرد و فضای جدیدی به وجود آورد.
گروه بمرانی (Bomrani)
بُمرانی نام گروه موسیقی ایرانی است که در سال ۱۳۸۷ فعالیت خود را از فضای مجازی و کافه‌ها و سپس آهنگسازی و اجرای زنده در تئاتر شروع کرد و هم‌اکنون از گروه‌های فعال داخل ایران است. گروه بمرانی را می‌توان یکی از اولین گروه‌های موسیقی در ایران دانست که پس از انقلاب اسلامی، در سبک جاز، بلوز و کانتری، روی استیج‌های تهران به اجرا پرداختند. به عنوان یک مثال عناصر موسیقی جاز را می‌توان در ترانه «تو کجایی» از آلبوم «سیزده چهل» گروه بمرانی تشخیص داد.
در ادامه، یکی دیگر از اجراهای گروه بمرانی را ببینید و بشنوید.
گروه پالت (Pallet)
گروه پالت یک گروه موسیقی ایرانی است که با تلفیق عناصر گوناگون مربوط به سبک‌های مختلف از جمله سبک جاز، گونه‌ای موسیقی ایرانی با رنگ‌‌و‌بوی موسیقی غربی به وجود آورده است. ویژگی گروه «پالت» سازبندی آن است. سازهای گروه پالت کنترباس، کلارینت، آکاردئون، گیتار، ویولن سل را شامل می‌شود. پالت آثار خود را با مشارکت اعضای خود با سلایق متفاوت می‌آفریند که این باعث تنوع موسیقی این گروه شده است.
می‌توان عناصر موسیقی جاز را در ترانه «ماهی و گربه» از آلبوم «شهر من بخند»، تشخیص داد. گروه پالت این موسیقی را در پایان فیلم «ماهی و گربه» ساخته موفق شهرام مکری، اجرا می‌کند.
گروه پالت، صدای موسیقی آلترناتیو نسل جدید ایران است، ترکیبی از اشعار کلاسیک و مدرن فارسی و ترکیبی از مسائل روز ایران و میراث فرهنگی این سرزمین. موسیقی گروه پالت المان‌های موسیقی سنتی، کلاسیک، جاز، راک، جیپسی و موسیقی فولک ایرانی را با هم ترکیب می‌کند. این گروه با ترکیب موسیقی ایرانی و شرقی در چارچوب سازهای غربی، در ابتدای کارش برای شنوندگان موسیقی ایرانی، آشنا نبود، اما کم‌کم جای خودش را میان موسیقی دوستان در ایران و خارج از ایران باز کرد.
در ادامه یکی از ویدیو‌های دیدنی گروه پالت را در سبک موسیقی تلفیقی به نام «هزار تا قصه» تماشا کنید.
منابع:
https://en.qantara.de/content/the-history-of-jazz-in-iran-creating-a-confluence
https://ehsankhoshbakht.blogspot.com/
http://cinemapress.ir/
http://mail.musicema.com/
http://pallettmusic.com/
لینک به منابع اصلی:
