- مقدمه
حق فعالیت‌های تئاتر و سینما بخشی از حق مشارکت در زندگی فرهنگی است و همچنین می‌تواند با آزادی عقیده و بیان مرتبط باشد. حقوق بین‌الملل بشری هیچ‌گونه تبعیضی را بین زن و مرد برای بهره‌‌مندی از حقوق فرهنگی و مشارکت در زندگی فرهنگی نمی‌پذیرد؛ بنابراین همه افراد بدون در نظر گرفتن جنسیت می‌توانند آزادانه به فعالیت‌های تئاتر و سینما بپردازند. طیف وسیعی از فعالیت‌های تئاتر وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها شامل بازیگری، کارگردانی، نمایشنامهنویسی و طراحی صحنه و همچنین برای سینما، بازیگری، کارگردانی، فیلمنامه‌نویسی و تولید است. با توجه به این موضوع، نگاهی به وضعیت حق فعالیت زنان در تئاتر و سینما در ایران می‌پردازیم.
- رویکرد قوانین جمهوری اسلامی ایران به حق فعالیت زنان در تئاتر و سینما
طبق اصل بیستم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زنان و مردان از کلیه حقوق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به طور یکسان برخوردارند. همچنین، در اصل 21 (1) آمده است که دولت باید شرایط مساعدی را برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او فراهم کند. همچنین موازین اسلامی در احقاق حقوق فرهنگی باید رعایت شود.
از سوی دیگر، ایران میثاق بین‌المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را تصویب کرده و به اعلامیه جهانی حقوق بشر رای داده است. ایران موظف است کلیه حقوق پذیرفته شده در این اسناد را که به عنوان قواعد عرف و حقوق اساسی نیز محسوب می‌شود، رعایت کند.
به جز قانون اساسی و تعهدات بین‌المللی و حقوق بشری، ماده 27 منشور حقوق شهروندی[1] 1395 (به عنوان بیانیه رئیس جمهور وقت) بیان می‌کند که همه مردم حق دارند از خلاقیت‌های هنری برخوردار باشند. ماده 103 این منشور نیز مقرر می‌دارد:
«حق همه شهروندان به‌ويژه زنان است كه ضمن برخورداري از مشاركت و حضور در فضاها و مراكز عمومي، تشكل‌ها و سازمان‌هاي اجتماعي، فرهنگي و هنري مخصوص خود را تشكيل دهند.»
در قوانین ایران در سطح عالی درباره حق تئاتر و سینما سخنی به چشم نمی‌خورد، اما آیین‌نامه‌‌‌ها و ضوابطی در مورد تئاتر و سینما وجود دارد که شرایط نمایش را مشخص می‌کند. در میان چیز‌های دیگر:
- سیاست‌های هنرهای نمایشی (1378)، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی[2].
- ضوابط نظارت بر نمایش و صدور پروانه (1379)، مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی[3].
- آیین‌نامه نظارت بر نمایش و صدور پروانه نمایش (1371) مصوب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی[4].
- آیین‌نامه اجرایی نظارت بر اکران فیلم، اسلاید و ویدیو و صدور پروانه نمایش (1361)، مصوب هیأت وزیران[5].
مطابق با موارد فوق، حق زنان برای فعالیت‌های تئاتر تحت قوانین کلی و اساسی محفوظ است و هیچ قاعده‌ای برای منع آن بر خلاف قوانین بین‌المللی بشری وجود ندارد.
- حق فعالیت زنان در تئاتر و سینما در جمهوری اسلامی ایران به روایت آمار
الف) تئاتر
به عنوان مثال از 7 آبان ۱40۲ تا ۲9 دی ماه ۱402 در پردیس تئاتر شهرزاد تهران ۱۸ نمایش روی صحنه رفته است. مجموع بازیگران زن این اجراها ۵۴ نفر است و کارگردانان ۳ نمایش نیز زن بوده‌اند[6].
تئاتر شهر، مهم‌ترین مکان برای اجرای تئاتر در تهران است که جایگاه ویژه‌ای نسبت به سایر مکان‌‌‌ها دارد. به عنوان مثال در سه سالن منتخب آن (سالن اصلی، چهارسو و قشقایی) از 30 آذر 1400 تا 6 دی 1401، 24 نمایش به روی صحنه رفته است[7].
- تعداد کل بازیگران زن این نمایش‌‌‌ها حدود 131 نفر است. این در حالی است که نمایش «دکتر نون زنش را بیشتر از مصدق دوست دارد»، 17 بازیگر زن داشته و نمایش «بانوی محبوب من» با 24 بازیگر زن روی صحنه رفته است.
- تقریباً 166 زن در سمت هایی مانند کارگردان، دستیار، طراح صحنه، طراح گریم، نوازنده، عکاس، مدیر روابط عمومی و … مشغول به کار بودند.
ب) سینما
بر اساس گزارش ستاد عالی حقوق بشر در سال‌های 2021-2022، 903 زن سینماگر ایرانی فعالیت هنری داشته‌اند[8].
نگاهی به آمار فیلم‌های اکران شده در سینمای ایران در 29 بهمن 1402 نشان می‌دهد که در مجموع حدود 63 بازیگر اصلی زن در کنار تقریبا 140 بازیگر اصلی مرد به ایفای نقش پرداخته‌اند. در برخی از این فیلم‌ها، زنان قهرمان هستند[9].
[1]. https://www.president.ir/fa/96859
[2]. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/100679
[3]. https://www.qavanin.ir/Law/PrintText/99045
[4]. https://apf.farhang.gov.ir/ershad_content/media/image/2019/07/774347_orig.pdf
[5]. https://rc.majlis.ir/fa/law/show/106928
[6]. https://shahrzadtheater.ir/events/
[7]. https://city.theater.ir/Stage-plays/fa
[8]. https://brussels.mfa.ir/files/belgium/Human%20Rights-fa.pdf
