ایران و عربستان سعودی دو کشور مهم در غرب آسیا هستند. از نظر تاریخی، ماهیت روابط آنها نقش بسزایی در شکلگیری پویاییهای ژئوپلیتیکی منطقه و حضور قدرتهای بزرگ در امور منطقه ایفا کرده است. اگر ایران و عربستان سعودی اختلافات خود را به آشتی مبدل و روابط نزدیکتری برقرار کنند، این موضوع میتواند به ثبات بیشتر در منطقه و همچنین افزایش همکاریهای اقتصادی و سیاسی منجر شود. عادیسازی و تقویت روابط ایران و عربستان سعودی میتواند پیامدهای مهمی برای نقش اروپا در منطقه داشته باشد.
تنشها در سالهای اخیر بین ایران و عربستان سعودی به دلیل درگیریهای منطقهای و منافع ژئوپلیتیک تشدید شده بود. با این حال، اخیراً برخی تحولات مثبت در روابط بین دو کشور رخ داده است که میتواند پیامدهایی برای اروپا داشته باشد. در سپتامبر 2021، گزارش شد که وزرای خارجه ایران و عربستان سعودی در بغداد مذاکراتی داشتهاند که اولین دیدار در سطح عالی بین دو کشور پس از سالها بود (France 24, 2021, https://n9.cl/fva8tb). این گفتگوها گامی مثبت در جهت کاهش تنشها و عادیسازی روابط بین دو قدرت منطقهای تلقی میشد. اروپا در طول تاریخ با عربستان سعودی همسو بوده و با ایران به ویژه بر سر برنامه هستهای و حضور در درگیریهای منطقهای مانند جنگ در سوریه و حمایت از حزبالله لبنان در تضاد بوده است. اگر ایران و عربستان سعودی روابط خود را تقویت کنند، به طور بالقوه میتواند محیط منطقهای با ثباتتری ایجاد کند که میتواند با کاهش خطر درگیری و بیثباتی به نفع اروپا باشد.
گرم شدن مناسبات تهران و ریاض به عنوان یک دستاورد دیپلماتیک مهم در این منطقه تلقی میشود. مناسبات طرفین در حال حاضر وضعیت خوبی دارد (CNBC, 2023, https://shorturl.at/6H8O3). دو کشور چندین گفتگو در سطح عالی داشتهاند (Arab News, 2023, https://shorturl.at/VFd0J) و سفارتهای خود را بازگشایی کردهاند (Anadolu Ajansı, 2023, https://shorturl.at/tUJQ3). درک پویایی رابطه تهران و ریاض برای حفظ ثبات و امنیت در منطقه مهم است. با توجه به منافع استراتژیک اروپا در غرب آسیا، هرگونه تغییر قابل توجه در روابط بین این دو کشور میتواند پیامدهای مهمی برای سیاست خارجی اروپا داشته باشد. دستیابی به تنشزدایی در غرب آسیا، افزایش نفوذ منطقهای، خروج از بحران هستهای، مقابله با چالشهای آب‌وهوایی، همکاری در حوزه انرژی، ترانزیت و لجستیک و تغییر ساختار قدرت غرب آسیا از مهمترین تاثیرات عادیسازی مناسبات تهران و ریاض بر اروپا قلمداد میشود.
دستیابی به تنشزدایی در غرب آسیا
دستیابی به تنشزدایی در غرب آسیا از اولویتهای کلیدی اتحادیه اروپا است. این موضوع در بیانیه اتحادیه اروپا پس از انتشار خبر عادیسازی مناسبات ایران و عربستان مورد تاکید قرار گرفته است. در این بیانیه آمده است که «اتحادیه اروپا از توافق اعلام شده در مورد ازسرگیری روابط دیپلماتیک بین پادشاهی عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران استقبال کرده و منتظر اجرای آن است. اتحادیه اروپا تلاشهای دیپلماتیک منجر به این گام مهم را ارج مینهد. از آنجایی که عربستان سعودی و ایران هر دو برای امنیت منطقه از کشورهای محوری هستند، از سرگیری روابط دوجانبه آنها میتواند به ثبات کل منطقه کمک کند. ارتقای صلح و ثبات و دستیابی به تنشزدایی در خاورمیانه از اولویتهای کلیدی اتحادیه اروپا است. اتحادیه اروپا همچنان آماده تعامل با همه بازیگران در منطقه با رویکردی تدریجی و فراگیر و با شفافیت کامل است» (The European External Action Service, 2023, https://shorter.me/FnHtj).
عادیسازی روابط ایران و عربستان موجب بهبود امنیت و ثبات در غرب آسیا میشود. اولین قدم مهم در جهت بهبود روابط ایران و عربستان، تصمیم عادیسازی روابط است. تصمیم برای عادیسازی روابط یک دستاورد بزرگ است و ممکن است راه را برای پیشرفتهای آینده هموار کند (Middle East Political and Economic Institute, 2023, https://shorturl.at/t3psN). این توافق ممکن است منجر به هماهنگی بهتر در مورد موضوعات مورد علاقه مشترک، مانند پیشگیری از تروریسم و کنترل بحرانها در یمن، سوریه و عراق شود. بنابراین عادیسازی مناسبات تهران و ریاض ممکن است تنشهای منطقهای را کاهش دهد و فرصتهایی برای مذاکره و حل و فصل مناقشه ایجاد کند.
افزایش نفوذ منطقهای اروپا
اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی (ECFR) یادداشتی در رابطه با عادیسازی روابط ایران و عربستان منتشر کرده و این توافق را زمینهای برای افزایش نفوذ منطقهای اروپا دانسته است. در این یادداشت آمده است که رهبران اروپایی باید قاطعانه از چشمانداز ثبات خاورمیانه در راستای منافع اصلی اروپا حمایت کنند. این توافق درها را به روی اروپا باز میکند تا نفوذ منطقهای خود را در حمایت از این هدف افزایش دهد. اروپاییها بازیگران تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی یک دستور کار سیاسی و امنیتی در خاورمیانه نخواهند بود، اما میتوانند ایده‌های خود را برای تقویت دستاوردهای توافق و تقویت همکاریهای منطقهای دوباره تقویت کنند. برای مثال، آنها میتوانند مأموریت امنیت دریایی خلیج‌فارس خود «EMASoH» را که از ابتدا به‌عنوان یک مأموریت فراگیر در نظر گرفته شده بود، احیا کنند (European Council on Foreign Relations, 2023, https://shorter.me/Wkxcn).
خروج از بحران هستهای
امیدواری برای ترسیم یک مسیر دیپلماتیک و نه نظامی برای خروج از بحران هستهای به دنبال توافق عادیسازی مناسبات ایران و عربستان افزایش یافته است. اروپاییها در حال حاضر به این نتیجه رسیدهاند که حمایت از روند ثبات در غرب آسیا با امتیازگیری از تهران در زمینه مسائل هستهای نمیتواند راه حل معقول برای حصول نتیجه باشد؛ لذا برای گسترش تعاملات منطقهای نیاز است که تعادل لازم برقرار شود.
جمهوری اسلامی ایران با رویکرد ایجابی خود در عادیسازی روابط با ریاض نشان داده است که پروندهای که بیش از یک دهه لاینحل باقی مانده بود، در نهایت با حسن ظن طرفین و با میانجیگری موفق پکن به نتیجه رسید؛ لذا پرونده هستهای ایران نیز با چنین فرمولی میتواند به سرانجام مطلوب برسد.
همکاری در حوزه انرژی
عادیسازی روابط بین عربستان سعودی و ایران فرصتهایی را برای اروپا در زمینه انرژی به همراه دارد. پس از کشف ذخایر عظیم نفتی در منطقه، به ویژه در عربستان سعودی، حفظ روابط پایدار با کشورهای مهم تولیدکننده نفت برای اروپا حیاتی بود. به همین دلیل عربستان سعودی و سایر کشورها به متحدان نزدیک و تامینکننده اصلی نفت اروپا تبدیل شدند. منافع مشترک اقتصادی و امنیتی به عنوان پایه و اساس همکاری استراتژیک با عربستان سعودی بود.
عربستان سعودی و ایران حدود 37 درصد از ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند. تقویت همکاری متقابل آنها با هم و هم در چارچوب اوپک و اوپک پلاس میتواند برای دستیابی به منافع مشترک مانند کنترل بازار و اطمینان از حداکثر منافع هر دو تولیدکننده مفیدتر باشد. این دو کشور دارای ذخایر عظیم گاز هستند و میتوانند برای افزایش تولید همکاری کنند. در صنعت پتروشیمی نیز زمینههای همکاری وجود دارد. همچنین توسعه انرژیهای تجدیدپذیر نیز به یکی از اولویتهای اصلی دولتهای خاورمیانه تبدیل شده است. همکاری ایران و عربستان میتواند به تولید انرژی خورشیدی و انرژیهای تجدیدپذیر منجر شود. همکاریهای دوجانبه میتواند بر موانع توسعه انرژیهای نو در ایران فائق آید.
عربستان سعودی و ایران هر دو دارای جمعیت قابل توجه و منابع اقتصادی قابل توجهی هستند. اگر آنها بتوانند همکاری کنند، میتوانند پتانسیل اقتصادی قابل توجهی در این منطقه ایجاد کنند. هر دو کشور و همچنین منطقه و کشورهای فرامنطقه همچون اروپا از این امر سود خواهند برد (ResearchGate, 2023, https://n9.cl/5oxyw).
مقابله با چالشهای آب‌وهوایی
جولیان بارنز، سینزیا بیانکو و الی گرانمایه در یادداشتی در اندیشکده شورای اروپایی روابط خارجی با توجه به مزیت کشورهای اروپایی در زمینه مقابله با چالشهای آب‌وهوایی و بهرهبرداری از انرژیهای تجدیدپذیر اشاره میکنند که توافق عادیسازی ایران و عربستان نشان میدهد که اتحادیه اروپا میتواند ابزارهایی مانند «ابتکار دروازه جهانی» و «توافق سبز اروپا» را برای تقویت همکاری با کشورهای منطقه به کار گیرد (European Council on Foreign Relations, 2023, https://shorter.me/Wkxcn).
با توجه به گفتگوهای موجود بین بازیگران منطقه در مورد این موضوعات و رویدادهای آتی مانند COP28 در امارات متحده عربی یا هفته آب و هوا در خاورمیانه و شمال آفریقا در عربستان سعودی، انرژیهای تجدیدپذیر و چالشهای آب‌وهوایی نیز پلتفرمهای امیدوارکنندهای برای همکاری هستند. این مسائل منعکسکننده چالشهای پیش روی دولتهای منطقه است که اروپاییها در مقایسه با سایر بازیگران خارجی از مزیت آشکاری در این زمینه برخوردار هستند.
ترانزیت و لجستیک
همکاری دوجانبه ایران و عربستان و تقویت منافع مشترک در حمل و نقل و لجستیک منطقهای بسیار مهم است. ایران از طریق کریدور شمال – جنوب (INSTC) میتواند مسیر اتصال عربستان سعودی برای دسترسی به اقتصادهای آسیای مرکزی، روسیه، اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و اروپای شرقی باشد (Middle East Briefing, 2023, https://shorter.me/dPLFK ).
یکی از راهبردهای اقتصاد عربستان تبدیل شدن به هاب لجستیکی بین آفریقا، اروپا و آسیا است. همکاری دوجانبه در ترانزیت و لجستیک میتواند به دسترسی آسان ایران به آفریقا و اروپا و دسترسی بهتر عربستان سعودی به اوراسیا منجر شود. علاوه بر این، تعاملات مشترک در خطوط پرواز، ترافیک هوایی و گسترش خطوط هوایی و دریایی نیز از نکات پیش رو در افزایش تجارت است؛ بنابراین توافق تهران و ریاض در حوزه ترانزیت و لجستیک نیز برای اروپا مفید خواهد بود.
تغییر ساختار قدرت غرب آسیا
عادیسازی روابط عربستان سعودی و ایران رویداد مهمی است که میتواند ساختار قدرت خاورمیانه را تغییر دهد. یک احتمال، ادامه کمک اروپا به عربستان سعودی و متحدانش است. این موضوع موجب حفظ وضعیت موجود در منطقه است. تلاش برای ایجاد روابط متوازن‌تر بین ایران و عربستان سعودی انتخاب دیگری است. این امر مستلزم ترغیب دو کشور به همکاری در زمینه مشکلات منطقهای و حل و فصل دوستانه درگیریها است. اگرچه این گزینه، دشوارتر از حفظ وضع موجود است، اما ممکن است منجر به یک خاورمیانه امنتر و آرامتر شود. عادیسازی روابط عربستان و ایران نظم جدیدی در منطقه ایجاد میکند که به سود دیپلماسی منطقهای و فرامنطقهای خصوصا در ارتباط با اروپا است.
- France 24 (2021), Rivals Iran and Saudi Arabia hold talks in Baghdad, Accessible at: https://n9.cl/fva8tb
- CNBC (2023), Saudi Arabia could start investing in Iran ‘very quickly,’ finance minister Mohammed Al-Jadaan says, Accessible at: https://shorturl.at/6H8O3
- Arab News, (2023), Saudi Arabia hopes to see Iran’s president visit following King’s invitation, Accessible at: https://shorturl.at/VFd0J
- Anadolu Ajansı (2023), Iran’s Raisi invited to visit Saudi Arabia after détente, Accessible at: https://shorturl.at/tUJQ3
- Middle East Political and Economic Institute (2023), Normalization of relation between Iran and KSA; what does it meant for Middle East, Accessible at: https://shorturl.at/t3psN
- ResearchGate (2023), The implications of Iran-Saudi Arabia deal for regional stability, Accessible at: https://n9.cl/5oxyw
- The European External Action Service (2023), Iran/Saudi Arabia: Statement by the Spokesperson on the announced resumption of diplomatic relations, Accessible at: https://shorter.me/FnHtj
- European Council on Foreign Relations (2023), The shoots of stability: What the Saudi-Iran deal means for the Middle East and Europe, Accessible at: https://shorter.me/Wkxcn
- Middle East Briefing (2023), The Normalization of Saudi – Iran Relations: Economic Capacity, Trade Potential and Outlook, Accessible at: https://shorter.me/dPLFK
