مقدمه
در عصر 30 اردیبهشت سال 1403 ایرانیان با خبری مبنی بر ناپدید شدن بالگردی در محدوده ورزقان در استان آذربایجان شرقی مواجه شدند. این خبر بسیار نگران‌کننده بود زیرا سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور وقت ایران به همراه گروهی از همراهانش ازجمله حسین امیرعبداللهیان وزیر امورخارجه، مالک رحمتی استاندار آذربایجان شرقی و سیدمحمدعلی آل هاشم امام جمعه تبریز، نماینده رهبری در استان آذربایجان شرقی و از اشخاص محبوب مردم این استان، سرنشینان این بالگرد بودند. عملیات جست‌وجوی بالگرد تا صبح 31 اردیبهشت ادامه یافت و در نهایت لاشه بالگرد پیدا و خبر رسمی درگذشت این اشخاص سرشناس و سایر سرنشینان بالگرد ازجمله خلبانان و رئیس یگان حفاظت رئیس جمهور اعلام شد.
باوجود آنکه دلایلی همچون شرایط بد آب و هوایی و مه در بررسی‌های اولیه در ارتباط با سقوط بالگرد مطرح شده بود، محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه پیشین ایران در مصاحبه‌ای ساعاتی پس از اعلام خبر درگذشت رئیس جمهور و همراهانش، دولت آمریکا را مسئول این حادثه خواند. دلیل این انتساب، تحریم‌های یک‌جانبه این دولت است که صنعت هوایی ایران را به شدت تحت تاثیر قرار داده است.[1] به غیر از ظریف، افراد متعددی در فضای رسانه و مطبوعاتی ایران و جهان و همچنین برخی سیاستمداران، به نقش تحریم در بروز این سانحه اشاره کردند. نوشتار حاضر به بررسی این سانحه بالگرد در پرتو تحریم‌های ضد ایرانی می‌پردازد.
کیفیت بالگرد سانحه
بالگرد حامل رئیس جمهور و همراهانش، از نوع بل-212[2] ساخته آمریکا بوده که بعدها نیز بل-412 به عنوان مدل توسعه یافته آن ساخته شد؛ از سال 1968 تا 1998 خط تولید این بالگردها فعال بوده است.[3] بالگرد سانحه براساس شماره ثبت آن، بیش از چهل سال قدمت داشته است. براساس آمارهای ثبت شده بیش از 60 درصد بالگردهای ایرانی، بیش از چهاردهه قدمت دارند.[4] بیشتر این بالگردها قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 از ایالات متحده آمریکا خریداری شده است. بعد از انقلاب، در جریان تحریم‌های تسلیحاتی ایران توسط آمریکا و همچنین جنگ هشت ساله، آسیبی جدی به ناوگان موجود وارد گردید. با این حال، ایران تلاش‌هایی را انجام می‌دهد و با تکیه بر توان داخلی و خرید قطعه از کشورهای شرقی، سعی در به روزرسانی ناوگان فرسوده خود می‌نماید.
بالگردهای بل-212 با کاربرد در زمینه‌های نظامی و غیرنظامی (مانند حمل مسافر و بار، خدمات آتش‌نشانی و…) در کشورهای مختلفی کاربری دارند.[5] این بالگردها همچنان به عنوان هواگردی نسبتا ایمن و مطمئن در هوانوردی تلقی می‌شوند، اما اقدامی که تاثیر بسزایی در این راستا دارد، به‌روزرسانی آن‌ها با قطعات جدید و به‌روز می‌باشد. صادرات قطعات جایگزین برای سیستم‌های فنی بالگرد بل، تحت کنترل ایالات متحده آمریکا، بریتانیا و سایر کشورهای اروپایی است.[6]
با توجه به ارسال تجهیرات و قطعاتی که بیش از ده درصد آن، آمریکایی است، توسط دولت آمریکا تحت تحریم‌های فراسرزمینی قرار گرفته و همچنین گستردگی تحریم‌ها و تمایل بازیگران خصوصی اقتصادی به سمت ریسک‌زدایی، خرید این قطعات برای ایران بسیار دشوار است و این کشور را وادار به خریدهای واسطه‌ای و همچنین خرید قطعات دست دوم می‌کند. از سویی دیگر، روابط ایران با کشورهای شرقی نظیر روسیه نیز نتوانسته است به صورت جدی به حل این معضل کمک کند. کما اینکه جت‌های روسی خود از لحاظ قطعات به فناوری‌های آمریکایی نیازمند می‌باشند.[7] به دلیل تحریم‌های آمریکا، بل تکستران[8] شرکت سازنده بالگرد بل-212، هیچگونه فعالیت تجاری و پشتیبانی خدمات در ایران انجام نمی‌دهد.[9] بسیاری از بالگردهای غیرنظامی و تجاری، به ویژه بالگردهایی که قرار است مقامات ارشد کشورها را منتقل کند، به تجهیزات ناوبری تکمیلی و ایمن‌کننده مجهز شده‌اند، این تجهیزات البته در نیم قرن پیش وجود نداشته و با به‌روزرسانی‌های سخت‌افزاری به بالگردهای قدیمی افزوده شده است. بالگرد رئیس جمهور فقید به چنین تجهیزاتی مجهز نبوده است و اگر ایران توان تولید انبوه این قطعات ضروری را داشت، قطعا برای چنین بالگرد مهمی به کار می‌گرفت. همچنین اصابت بالگرد به کوه می‌تواند نشانگر این باشد که بالگرد می‌بایست از طریق تجهیرات ناوبری مدرن بهره‌مند می‌بوده است تا از بروز سانحه جلوگیری شود.[10]
تاثیر تحریم در عملیات جست‌وجوی بالگرد سانحه
هرچند تحقیقات صورت گرفته از سوی مراجع ذی‌ربط نشان می‌دهد که سرنشینان بالگرد در همان لحظه سقوط جان باخته‌اند و تنها یک نفر از سرنشینان (سید محمدعلی آل هاشم)، به گفته مقامات حاضر در منطقه، تا لحظاتی همچنان در قید حیات بوده و به تماس تلفنی ایشان در ساعات اولیه وقوع سانحه پاسخ داده است، اما یافتن با تاخیر محل سقوط بالگرد همچنان محل بحث است، در عین حال که شرایط آب و هوایی منطقه و وجود مه نیز در این تاخیر موثر بوده است.
گزارش سال 2022 گزارشگر ویژه تاثیرات منفی اقدامات قهری یک‌جانبه بر بهره‌مندی از حقوق بشر درباره ایران، به موضوع کمبود بالگردهای جست‌وجو و خدمات هوایی پزشکی اشاره دارد که اغلب، تنها راه دسترسی به قربانیان یک سانحه می‌باشد.[11] همچنین فرسودگی ناوگان بالگردها و کمبود قطعات به روز و مشکل در تهیه آن‌ها بر امدادرسانی نیز تاثیرگذار است. این چنین است که ایران در جریان سوانح و حوادث مختلف هوایی علی‌الخصوص سوانحی که در شرایط بد آب و هوایی و مناطق صعب‌العبور همچون کوهستان رخ می‌دهد به مشکل می‌خورد، کما اینکه در سانحه بالگرد رئیس جمهور نیز چنین شد.
براساس گفته رئیس سازمان امداد و نجات هلال احمر، ایران از بالگردهای دید در شب برخوردار نیست. در زمان عملیات جست‌وجوی بالگرد حامل رئیس جمهور، اهمیت داشتن این مدل بالگرد بیش از پیش آشکار شد. رئیس جمهور رئیسی پیش از بروز این سانحه، شخصا قرارداد خرید بالگرد دید در شب از روسیه را به جریان انداخت که البته همچنان به کشور نیامده است.[12]
نبود بالگرد دید در شب درکنار کمبود پهپادهای مخصوص برای سوانح این چنینی سبب شد ایران، پیشرفته‌ترین پهپادهای خود را که در زمان حادثه برای انجام ماموریت در شمال اقیانوس هند حضور داشتند، به محدوده بروز سانحه بیاورد و حتی از دولت‌های همسایه همچون ترکیه کمک بگیرد. [13]
ارزیابی
مطالب مذکور نشان می‌دهد که تحریم‌های آمریکا برعلیه ایران تاچه اندازه تاثیر منفی و مخرب داشته است. برخلاف گفته برخی مقامات آمریکایی مبنی بر اینکه ایران خود مقصر بروز سانحه است، زیرا بالگرد فرسوده برای سفر رئیس جمهور به کار بوده است[14]. لازم به یادآوری است که بیش از نصف ناوگان هوایی کشور در حوزه هواپیما و بالگردهای غیرنظامی فرسوده است و به دلیل تحریم‌ها فروش قطعات و تجهیزات به روز به ایران غیرممکن و سخت شده است و چنین توجیهی از سوی دولت آمریکا غیرقابل قبول می‌باشد. رفع تحریم‌های یک‌جانبه و عدم تبعیت از آن‌ها برای جلوگیری از بروز سوانح این چنین و سهولت امدادرسانی ضروری بوده و کاملا با موازین حقوق بین‌الملل، حقوق بشر و حقوق هوانوردی منطبق است.
[1]. John Paul Rathbone, Sylvia Pfeifer and Philip Georgiadis, “How sanctions played havoc with Iran’s ageing helicopters”, Financial Times, 21 MAY 2024, accessed 7 June 2024, https://www.ft.com/content/f5a9be7a-b446-426f-8b04-ee6a340bb781.
[2]. Bell 212
[3]. “Bell 212”, Wikipedia, accessed 10 June 2024, https://en.wikipedia.org/wiki/Bell_212.
[4]. Rathbone, Op. cit.
[5]. «”پرواز با هلی‌کوپترهای شاه”؛ بالگرد حامل ابراهیم رئیسی تا چه حد مناسب پرواز بود؟»، یورو نیوز فارسی، 20 می 2024، آخرین بازدید در 10 ژوئن 2024، https://parsi.euronews.com/2024/05/20/iranian-helicopter-fleet-relicts-of-shah-era-and-all-about-ebrahim-raisi-fallen-helicopter.
[6]. Rathbone, Op. cit.
[7]. Helicopter crash kills Raisi: Are sanctions behind Iran’s aviation crisis?, Al-Jazeera, 20 May 2024, accessed 7 June 2024, https://www.aljazeera.com/news/2024/5/20/helicopter-crash-kills-raisi-are-sanctions-behind-irans-aviation-crisis.
[8]. Bell Textron
[9]. Rathbone, Op. cit..
[10]. نادر کریمی‌جونی، «رییسی را تحریم‌ها از ایران گرفت»، جهان صنعت نیوز، 5 خرداد 1403، آخرین بازدید در 21 خرداد 1403،
[11]. Human Rights Council, ‘Visit to the Islamic Republic of Iran Report of the Special Rapporteur on the negative impact of unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights, Alena Douhan’ (4 October 2022) UN Doc A/HRC/51/33/Add.1, para.51.
[12]. «ماجرای خرید 12 بالگرد دید در شب از روسیه توسط شهید رئیسی + فیلم»، نور نیوز، 5 خرداد 1403، آخرین بازدید در 21 خرداد 1403،
[13]. «اطلاعیه ستاد کل درباره عملیات یافتن بالگرد رئیس‌جمهور»، خبرگزاری مهر، 2 خرداد 1403، آخرین بازدید در 31 خرداد 1403،
[14]. Helicopter crash kills Raisi: Are sanctions behind Iran’s aviation crisis?, Op. cit.
