تأثیرات تحریم‌های ضد ایرانی بر منافع انرژی اروپا

تحریم‌های اقتصادی به‌عنوان یک شمشیر دو لبه عمل می‌کند که نه‌تنها به ایران به‌عنوان کشور هدف آسیب می­رساند، بلکه در کوتاه‌مدت تأثیرات منفی بر اعمال‌کنندگان نیز می‌گذارد. ایران یکی از کشورهای دارای منابع غنی انرژی است؛ به­گونه­ای که دارای دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان پس از روسیه و سومین ذخایر بزرگ نفت خام در جهان است (Best Diplomats, 2024, https://is.gd/f6Twvf). میدان پارس جنوبی در خلیج فارس یکی از بزرگ­ترین میدان‌های گاز طبیعی جهان است. نفت خام یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی ایران است. صادرات نفت خام بخش عمده‌ای از درآمدهای ارزی این کشور را تشکیل می‌دهد.

ایران با منابع غنی انرژی، نقش مهمی در تأمین انرژی جهانی دارد؛ لذا همکاری­ها با تهران در این حوزه می­تواند منافع مشترک ایران و کشورهای همکاری­کننده را تأمین کند. اعمال تحریم­های ضد ایرانی، چالشی برای این موضوع است. البته کشورهای تحریم کننده از جمله اروپا نیز متحمل زیان­های قابل توجهی در این بخش شده­اند. نوشتار حاضر به مهم­ترین تأثیرات تحریم­های ضد ایرانی بر منافع انرژی اروپا می­پردازد. از جمله مهم­ترین تأثیرات عبارت­اند از: افزایش قیمت نفت، تشدید چالش­های پالایشگاه­های اروپا از جمله زیان این پالایشگاه‌ها و هزینه بیش از انتظار جایگزینی نفت ایران و فقدان ایران به‌عنوان تأمین‌کننده گاز طبیعی.

افزایش قیمت نفت

اعمال تحریم­های ضد ایرانی بازار نفت را شوکه کرد و قیمت جهانی نفت را افزایش داد. موضوع تحریم ایران زمانی مطرح شد که کشورهای اروپایی با بحران مالی مواجه بودند و به همین دلیل، بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا بر سر این موضوع اختلافاتی به وجود آمد. علاوه بر این، صندوق بین‌المللی پول نیز هشدارهایی درباره شرایط اقتصادی اتحادیه اروپا حتی قبل از تصویب تحریم‌ها صادر کرد. آمارها حاکی از آن است که با اجرای تحریم‌ها، آلمان بیشترین هزینه را در بین کشورهای اروپایی متحمل شده است. اگرچه ایران تحت تأثیر تحریم‌ها قرار گرفت، اما تأثیرات تحریم‌ها برای کشورهای اروپایی ازنظر هزینه­ها و انرژی قابل‌توجه بود که از جمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به از دست دادن میزان صادرات و خدمات مالی اروپا اشاره کرد.

درنتیجه اعمال تحریم­ها، چین نفت ایران را با قیمت بسیار پایین­تر از بازار خرید و دوباره به اروپا صادر کرد. شرکت­های نفتی چین مسئولیت پروژه­های عظیم نفت و گاز ایران را بر عهده گرفتند و به بزرگ­ترین مشتریان نفت ایران تبدیل شدند (DergiPark, 2023, http://tiny.cc/7rx3zz)؛ اما این، تجارت عادلانه­ای برای ایران نبود، زیرا ایران نمی‌توانست پول نفت را دریافت کند و به‌جای آن مجبور بود کالاهای مصرفی چینی را وارد کند. روسیه نیز برنده دیگر تحریم­های ایران بود. این تحریم­ها به افزایش قیمت انرژی منجر شد و این برای منافع روسیه به‌عنوان تأمین‌کننده بزرگ انرژی در جهان مناسب بود. روسیه با تولید روزانه 11 میلیون بشکه نفت، بزرگ­ترین تولیدکننده نفت در جهان است که از این میزان بیش از 7 میلیون بشکه صادر می­شود (Statist, 2023, https://is.gd/1EZ7yi).

تشدید چالش­های پالایشگاه­های اروپا

زیان پالایشگاه‌های اروپایی

تحریم خرید نفت ایران برای بسیاری از کشورهای اروپایی گران تمام شد. به‌جز یونان، دو کشور دیگر یعنی ایتالیا و اسپانیا، بخش قابل‌توجهی از تقاضای نفت خود را از ایران دریافت می­کردند که حدود 10 درصد بود (JRC Publications Repository, 2023, https://is.gd/CPFVjg). قبل از تحریم‌ها، ایتالیا 3 میلیارد دلار در ایران سرمایه‌گذاری کرده بود و انتظار داشت تا سال 2014 نیمی از سود خود را دریافت کند. بلافاصله پس از تحریم نفتی اتحادیه اروپا در جولای 2012، ایران اعلام کرد که فروش نفت به کشورهای اروپایی را متوقف کرده است. این امر باعث ایجاد شکاف در میان کشورهای اروپایی شد. برخی از کشورهای اروپایی که برای اختلال ناگهانی جریان نفت ایران آمادگی نداشتند، از این تصمیم اتحادیه اروپا ابراز نارضایتی کردند. ازنظر فنی، از آنجایی‌ که پالایشگاه‌ها برای فرآوری روغن‌های خاص ساخته می‌شوند، پالایشگاه‌هایی که با نفت ایران سازگار شده بودند، برای ادامه کار با چالش‌های جدی مواجه بودند (Pirdaye and Padam, 2020: 11).

در نتیجه، پالایشگاه‌های اروپایی اولین بازنده تحریم‌های ایران بودند و با اجرای تحریم‌های ایران، حدود 70 مورد از آن‌ها در آستانه ورشکستگی قرار گرفتند (Noerr, 2021, https://is.gd/261amB)؛ بنابراین در نتیجه این تحریم­ها، ایران آسیای شرقی را به‌عنوان مقصد نفت خود جایگزین اروپا کرد. در حال حاضر، ایران دوسوم نفت خود را به آسیا صادر می‌کند: یک‌سوم به چین و بقیه بین ژاپن، کره جنوبی و هند توزیع می‌شود. اگرچه همه شرکت‌های نفتی بین‌المللی از افزایش قیمت نفت درنتیجه تحریم‌های ایران منتفع شدند، اما این تحریم‌ها بر بسیاری از بخش‌های اقتصادی دیگر اروپا مانند خطوط هوایی، پالایشگاه‌های نفت، خودروسازی و خرده‌فروشی اروپا تأثیر منفی گذاشت.

هزینه بیش از انتظار جایگزینی نفت ایران

اروپا به دنبال یافتن جایگزین بود و به دنبال نفت عربستان، کشورهای حاشیۀ خلیج‌فارس، روسیه و لیبی رفت. عربستان سعودی و روسیه به دلیل شرایط پرداخت بهتر کشورهای آسیایی، تمایل بیشتری به فروش نفت به شرق آسیا داشتند. پالایشگاه­های نفت لیبی به‌طور کامل فعال نبودند و حتی اگر هم فعال بودند، محصولات آن­ها برای بازفرآوری در پالایشگاه‌های اروپایی مناسب نبود. در نتیجه اروپا برای ایجاد زیرساخت‌های جدید برای برآوردن نیازهای نفتی خود در وضعیت دشواری قرار گرفت. به‌عبارت‌دیگر، جایگزینی نفت ایران بیش ‌از حد انتظار پرهزینه شد. صنایع فرآوری نفت اروپا که با نفت سبک ایران سازگار شده بود، مجدداً مهندسی شد تا بتواند نفت سنگین کشورهای عربی را فرآوری کند. اثرات مخرب تحریم نفتی ایران در کشورهای جنوب اروپا که بیش از 68 درصد از تولید نفت ایران را قبل از تحریم­ها مصرف می­کردند، بیشتر محسوس بود. نفت ایران 30 درصد از واردات نفت یونان، 14 درصد از واردات ایتالیا و 12 درصد از واردات اسپانیا را تشکیل می‌داد (Giumelli, 2021: 24).

یونان در سال 2011 به دلیل بحران مالی خود وضعیت وخیمی داشت و بانک­ها برای تأمین مالی خرید نفت این کشور مجدداً مورد استفاده قرار گرفتند. ایران برای فروش نفت خود با شرایط بسیار مطلوب اعلام آمادگی کرد. این امر منجر به افزایش ناگهانی سهم نفت ایران از کل مصرف نفت یونان شد و از 16 درصد در سال 2010 به 50 درصد در سال 2011 رسیده بود (Giumelli, 2021: 29). یونان پس از آغاز تحریم­ها در سال 2012 با کمک کشورهای اروپایی منبع نفت خود را از ایران به روسیه، عربستان سعودی و لیبی انتقال داد. ایتالیا نیز لیبی را جایگزین ایران کرد. با وجود این، شرکت­ها هزینه­های سنگینی را متحمل شدند. تنها در یک مورد، شرکت نفت شل 2.3 میلیارد دلار در نتیجه تعلیق خرید نفت از ایران ضرر کرد (Reuters, 2023, https://is.gd/ktRzHn).

فقدان ایران به‌عنوان تأمین‌کننده گاز طبیعی

ایران دارای ذخایر گاز و نفت فراوان است. این کشور 154 میلیارد بشکه نفت کشف‌شده دارد. ایران 9 درصد از کل ذخایر نفت و 12 درصد از ذخایر اوپک را در اختیار دارد (OPEC, 2023, https://is.gd/Exp6ds). ذخایر شناخته‌شده گاز نیز حدود 1.187 تریلیون مترمکعب است و در فهرست دارندگان گاز بعد از روسیه قرار دارد. این در حالی است که 80 درصد گاز هنوز دست نخورده است و میادین مربوطه نیز توسعه‌نیافته باقی مانده است. تحریم‌ها منجر به کاهش تولید گاز نیز شد.

اتحادیه اروپا روزانه 600 هزار بشکه نفت از ایران خریداری می‌کرد که 18 درصد کل صادرات ایران را تشکیل می‌داد. بسیاری از کشورهای اروپایی علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در ایران به‌ویژه در دو بخش گاز طبیعی و نفت هستند. لغو تحریم‌ها منجر به تبادل منابع مالی بین افراد و مؤسسات از جمله مؤسسات مالی و اعتباری اروپایی و همتایان ایرانی آن‌ها می‌شود. زمان اجرای تحریم‌ها علیه ایران هم‌زمان با بحران اقتصادی در اروپا بود. این امر به اصطکاک بین کشورهای اروپایی منجر شد و احساس ناامنی را برای کل اروپا نسبت به تحریم­های ایران افزایش داد.

ایران یک کشور پهناور و باثبات‌ترین کشور در غرب آسیا است. موقعیت ژئوپلیتیکی و پیوندهای تاریخی تنگاتنگ آن با مناطق اطراف، حوزه نفوذ آن را از افغانستان تا لبنان افزایش داده است. علاوه بر این، ایران دارای ذخایر عظیم انرژی است و می‌تواند انرژی مورد نیاز کشورهای اروپایی را تأمین کند. درحالی‌که واردات انرژی از لیبی به دلیل جنگ داخلی کاهش یافته و روابط اروپا با روسیه نیز بر سر اوکراین قطع شده است، اروپا می‌تواند چشم خود را به ایران به‌عنوان یک تأمین‌کننده جایگزین گاز طبیعی معطوف کند (Geranmayeh, 2021: 3).

فرجام سخن

تحریم­های ضد ایرانی به دنبال فلج کردن قدرت اقتصادی جمهوری اسلامی ایران تنظیم شده بودند؛ اما پس از گذشت چندین دهه از اعمال این تحریم­ها مشخص می­شود که هدف غربی­ها از جمله اروپایی­ها محقق نشده است. گرچه این موضوع هزینه­هایی برای ایران در پی داشته است؛ اما هدفی که پشت پرده اعمال تحریم­ها بود، تحقق پیدا نکرده است. در مقابل، تحریم­های ضد ایرانی هزینه­های قابل توجهی برای کشورهای تحریم کننده خصوصا اروپا داشته است. نوشتار حاضر با بررسی مستندات موجود در حوزه نفت و گاز به این نتیجه رسیده است که تحریم­ها تأثیرات زیادی در این حوزه بر اروپایی­ها داشته است. افزایش قیمت نفت اولین تأثیری بود که این کشورها متحمل شدند. به دنبال اعمال تحریم­های ضد ایرانی، آلمان بیش­ترین تأثیر را از افزایش قیمت نفت تحمل کرد. کشورهای اروپایی دیگر نیز از شوک قیمتی نفت تأثیر پذیرفتند. همچنین پالایشگاه­های اروپایی بیشترین چالش را بعد از تحریم­های ایران داشتند. از آنجایی که پالایشگاه­های پذیرنده نفت ایران با آن سازگار شده بودند، جایگزینی نفت ایران موجب شد که تغییرات فنی جدی در این پالایشگاه­ها ایجاد شود که برای کشورهای اروپایی واردکننده نفت ایران بسیاز هزینه­بر بود. هزینه بیش از انتظار جایگزینی نفت ایران، تأثیر دیگر تحریم­ها در حوزه نفتی بود؛ زیرا اولا ایران با شرایط مناسبی نفت خود را در بازارهای اروپایی به فروش می­رساند، ثانیا هزینه­های تغییر زیرساخت­ها نیز قابل توجه بود. ایران از مهم­ترین کشورهای دارنده گاز طبیعی است که بستر مناسبی برای کشورهای اروپایی برای سرمایه­گذاری و خرید گاز طبیعی است. اروپایی­ها بعد از تحریم­ها فرصت بی­نظیر گاز طبیعی ایران را از دست دادند، فرصتی که می­توانست منافع مشترک انرژی طرفین را تأمین کند.

1. DergiPark (2023), IRAN’S ROLE IN CHINA’S ENERGY SUPPLY, Accessible at: http://tiny.cc/7rx3zz
2. JRC Publications Repository (2023), ANALYSIS OF THE IRAN OIL EMBARGO, Accessible at: https://is.gd/CPFVjg
3. Pirdaye, Hadi and Padam, Sajjad (2020) An study on the economic sanctions against Iran: Impacts, echevments and solutions, International Conference of Management, Economy, Accounting and Educational Sciences.
4. Noerr (2021), End of Iran sanctions, Accessible at: https://is.gd/261amB
5. Giumelli, Francessco (2021), The Effectiveness of EU Sanctions. Brussels: EPC.
6. Reuters (2023), Shell reveals Iranian oil trade loss, $2.3 bln Iran debt, Retrieved from Reuters: https://is.gd/ktRzHn
7. OPEC (2023), Iran facts and figures, Accessible at: https://is.gd/Exp6ds
8. Geranmayeh, Ellie (2021), Engaging with Iran: A European Agenda, London: European Council on Foreign Relations.
9. Statist (2023), Oil production in Russia from 2000 to 2023, Accessible at: https://is.gd/1EZ7yi
10. Best Diplomats (2024), Top 10 Countries With Largest Oil Reserves In World, Accessible at: https://is.gd/f6Twvf