مقدمه
سالمند براساس لغت‌نامه دهخدا به معنای فرد سال‌خورده، کهنسال و مسن می‌باشد و در اصطلاح به فردی گفته می‌شود که در آخرین بخش از دوره زندگی خود قرار دارد. شروع سن سالمندی عمدتاً 65 در نظر گرفته می‌شود، ولی بسته به شرایط فیزیکی افراد، می‌تواند در سنین بالاتری آغاز شود. سالمندان در دورانی به سر می‌برند که شرایط جسمانی و سلامتی ایشان رو به تحلیل می‌رود و در معرض بیماری‌های مختلف و همچنین کسالت و مشکلات عاطفی و روحی قرار می‌گیرند. آنان در این مقطع زندگی خود به توجه ویژه و مراقبت‌های لازم از سوی نزدیکان نیازمند هستند و همچنین، دولت و نهادهای ذی‌ربط می‌بایست با فراهم ساختن تسهیلات لازم و شرایط بهینه، از ایشان حمایت لازم را به عمل آورند. به گفته رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور، در سال 1401، حدود 9 میلیون و 200 هزار نفر از جمعیت ایران را سالمندان شکل داده‌اند.[1]
قشر سالمند جزو اقشار آسیب‌پذیری است که بحران‌های اقتصادی، معیشتی و همچنین کمبود مایحتاج و دارو می‌تواند زندگی را برای ایشان با دشواری همراه سازد. تحریم‌های جامع و به ظاهر هدفمند بین‌المللی و یک‌جانبه علیه یک دولت، چنین بحران‌هایی را تشدید می‌کند. درحقیقت، قربانی اصلی این تحریم‌ها، مردم عادی علی‌الخصوص اقشار آسیب‌پذیر مانند سالمندان هستند. هم‌اکنون، تأثیر تحریم بر زندگی سالمندان ایرانی، یک نمونه عینی و آشکار از تأثیر تحریم بر اقشار آسیب‌پذیر است. نوشتار حاضر به صورت اجمالی و مختصر، به توضیح دو بُعد اساسی متأثر از تحریم‌ها یعنی حق بر سلامتی و وضعیت معیشتی می‌پردازد.
حق بر سلامتی؛ دسترسی به دارو و مراقبت‌های درمانی
تبعیت کشورها و همچنین بازیگران خصوصی از تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا بنا به ملاحظاتی ازجمله خطر مجازات و جریمه به دلیل معامله تجاری با ایران، حتی به مبادلات بشردوستانه و کالاهای اساسی نظیر دارو نیز سرایت کرده است؛ تا جایی که در دوران همه‌گیری کووید-19 نیز ایران با تحریم حوزه دارو و تجهیزات پزشکی مواجه بود. سازمان‌های مردم نهاد در سال‌های اخیر در جریان اجلاس‌های شورای حقوق بشر به تأثیر تحریم بر حق سلامت مردم ایران و اقشار آسیب‌پذیر در قالب بیانیه و برگزاری نشست اشاره کرده‌اند.[2] همچنین گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر در حوزه اقدامات قهری یک‌جانبه در گزارش سال 2022، نقش مخرب تحریم در این بحران را تایید کرده است.[3] تحریم دارو و تجهیزات پزشکی به کمبود، بالارفتن قیمت آن‌ها در بازار و رواج پدیده اقتصاد غیرقانونی و سودجویی ناشی از آن منجر می‌شود.
همان‌طور که اشاره شد، جمعیت سالمند در سنین تحلیل قوای جسمانی بوده و در معرض بیماری‌های مختلف قرار دارند؛ این گروه مهم‌ترین قشری هستند که در پی تهیه دارو برای درمان بیماری و جبران ناتوانی‌های خویش می‌باشند. از مسائل پزشکی و بیماری‌هایی که این قشر با آن مواجه هستند می‌توان به آلزایمر، سرطان، بیماری‌های قلبی، سکته و پارکینسون اشاره نمود. داروهای هریک از این بیماری‌ها برای سالمندان درگیر، امری حیاتی است.
گزارش‌های موجود، دال بر کمبود داروهای برخی از این بیماری‌ها است. به عنوان مثال، داروهای بیماران سرطانی که سالمندان نیز در معرض ابتلا به آن هستند، کمیاب اعلام گردیده و هزینه تأمین آن‌ها نیز گران عنوان شده است.[4] همچنین گزارش‌های زیادی مبنی بر کمبود داروی «وارفارین»[5] که برای بیماران قلبی بسیار حیاتی و غیرقابل جایگزین هست، وجود دارد.[6] شایان ذکر است که بیماری قلبی جزو شایع‌ترین بیماری‌های سالمندان می‌باشد.
همچنین در حوزه امکانات پزشکی و مراقبت‌های درمانی، به دلیل تحریم‌ها کمبودهای جدی وجود دارد. این موضوع در دوران همه‌گیری کووید-19 بسیار جدی بود. در این دوران، ایران با فقدان و کمبود کیت‌های آزمایشی، دستگاه‌های تنفسی و سایر اقلام پزشکی در بیمارستان‌ها مواجه بود.[7] جمعیت سالمند جزو مهم‌ترین قربانیان بیماری کرونا محسوب می‌شد و کمبود این امکانات در رنج و مرگ‌ومیر این گروه، تأثیرگذار بود. در دوران پس از همه‌گیری کرونا نیز کمبود این اقلام پزشکی (مانند دستگاه‌های تنفسی و اکسیژن) و هزینه بالای تأمین آن‌ها برای سالمندانی که به بیماری‌های شایع در این مقطع از حیات مبتلا می‌باشند، این گروه را به مشکلات فراوانی دچار می‌کند.
وضعیت معیشتی و اقتصادی
یک تحقیق تجربی در سال 2022 در تهران، یافته‌هایی را در وجود نوعی فقر چند بٌعدی[8] میان سالمندان نشان می‌دهد. فقر چند بعدی به معنای وجود فقر فراتر از معیار میزان پول و دارایی در دسترس افراد است و ابعاد دیگری را نیز از جمله فقر درمانی، فقر سلامتی و فقر زندگی اجتماعی شامل است. این کلمه یک شاخص برای اندازه‌گیری فقر در ابعاد مختلف از جمله ابعاد نامبرده است.[9] براساس این تحقیق تجربی، سالمندان ایرانی با چالش‌هایی در تأمین نیازهای اقتصادی و اشتغال روبه‌رو هستند. بررسی‌ها نشانگر این است که افراد مسنی که استخدام رسمی بوده‌اند و اینک بازنشسته شده‌اند، به دلیل برنامه‌های تأمین اجتماعی و بازنشستگی، نسبت به افرادی که به صورت خصوصی اشتغال داشته‌اند و در دوران سالمندی خود درآمدی از جایی نداشته و پس‌اندازی برای آینده خویش نداشته‌اند، شرایط بهتری دارند.[10] به این ترتیب، گروه دوم از تحریم‌ها آسیب بیشتری می‌بینند.
دشوار شدن مبادلات تجاری با ایران و محدود شدن ارتباطات اقتصادی موثر ایران با دنیا در اثر تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا، به بروز بحران‌های اقتصادی و مشکلات رفاهی انجامیده است. بالارفتن قیمت کالاهای اساسی و هزینه‌های زندگی ایرانیان، تحت تأثیر این اقدامات یک‌جانبه رخ داده است. تحقیقات، این نتیجه را به دست می‌دهد که رکورد و بحران اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، رفاه ایرانیان را تحت الشعاع قرار داده است و سالمندانی که بازنشسته رسمی نیستند و از حمایت تأمین اجتماعی قابل توجهی برخوردار نمی‌شوند، در دوران تحریم متحمل آسیب بیشتری شده‌اند.[11] برخی از این سالمندان به دلیل بیماری و ناتوانی، توان انجام کار نداشته و در درآمد، به خانواده و نزدیکان خویش متکی می‌باشند. با این حال، حقوق ویژه سالمندانی که بازنشسته رسمی شده‌اند و یا اینکه کار خصوصی داشته، ولی از تسهیلات تأمین اجتماعی بهره‌مند هستند نیز با توجه به بالارفتن قیمت‌ها و همچنین، هزینه‌هایی که ایشان می‌بایست برای نیازهای پزشکی و مراقبتی خویش متحمل شوند، ممکن است کفایت نکند؛ چنانچه برخی از بازنشستگان رسمی نیز برای تأمین مخارج خود به مشاغل آزاد روی آورده‌اند. این درحالی است که دوران سالمندی باید دوران تأمین آسایش و رفاه برای این قشر باشد و این افراد، از چالش‌ها و فشارهای روانی ناشی از مشاغل آزاد و نگرانی‌های تأمین مایحتاج خویش دور باشند.
ارزیابی
سالمندان به عنوان قشری آسیب‌پذیر، می‌بایست مورد حمایت قرار بگیرند؛ اما تحریم‌های بین‌المللی گذشته و یک‌جانبه فعلی که اقتصاد ایران را هدف قرارداده و همچنین مبادلات بشردوستانه به ایران را با مشکل مواجه ساخته، این قشر را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. حق حیات و حق سلامت در کنار حقوق اجتماعی و اقتصادی ایشان در نتیجه این تحریم‌ها نقض شده و تحریم‌های مذکور بر تأمین اجتماعی ایشان نیز اثرات مخرب داشته است. از این‌رو مجامع بین‌المللی می‌بایست قاطعانه اِعمال این تحریم‌ها را محکوم کرده و در راستای توقف چنین اقداماتی علیه اقشار آسیب‌پذیر ایران و حتی سایر نقاط دنیا، گام‌های مؤثری بردارند.
[1]. «۹ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر سالمند در ایران زندگی می‌کنند»، ایرنا، 11 آذر 1402، آخرین بازدید در 31 تیر 1403:
[2]. به عنوان مثال، بیانیه شفاهی موسسه کنشگران توسعه پارس در اجلاس پناه و یکم شورای حقوق بشر (شهریور 1401): (آخرین بازدید در 31 تیر 1403)
https://humanrights.eadl.ir/news/articleType/ArticleView/articleId/107898.
همچنین پنل تأثیر تحریم‌ها بر حق بر سلامت توسط چندین سمن ایرانی در اجلاس پنجاه و دوم شورای حقوق بشر (اسفند 1401): (آخرین بازدید در 31 تیر 1403)
http://humanrights.eadl.ir/news/articleType/ArticleView/articleId/109049
[3]. Human Rights Council, ‘Visit to the Islamic Republic of Iran: Report of the Special Rapporteur on the negative impact of unilateral coercive measures on the enjoyment of human rights, Alena Douhan’ (4 October 2022) UN Doc A/HRC/51/33/Add.1.
[4]. گزارش عصر ایران در 21 اردیبهشت 1403: (آخرین بازدید در 31 تیر 1403)
[5]. Warfarin
[6]. گزارش فرارو در 16 اردیبهشت 1403: (آخرین بازدید در 31 تیر 1403):
[7]. رهبر طالعی حور و زهرا مبینی،«تأثیر تحریم های اقتصادی آمریکا بر امنیت سلامت جمهوری اسلامی ایران در شرایط کرونا»، نشریه مطالعات راهبردی آمریکا 2، 2 (1401): 110-111.
[8]. Multidimensional Poverty
[9]. See, “Multidimensional Poverty Measure”, World Bank, April 2024, accessed 22 July 2024:
[10]. Ilyar Heydari Barardehi, Mahnoush Abdollah Milani and Sepideh Soltani, “Economic Sanctions and the Material Well-being of Iranian Older Adults: Do Pensions Make a Difference?”, Social Policy and Society (2024): 4-5.
[11]. Ibid., 10-11.
